Class 12 Unit 1: Nature of Instructional Pedagogy शैक्षणिक विधिको स्वरूपहरु Instructional Pedagogy

 

शैक्षणिक विधिको स्वरूपहरु

Nature of Instructional Pedagogy  

Video: https://www.youtube.com/watch?v=qMS-QI9GMlQ 

शैक्षणिक विधिको स्वरूप बहुआयामिक र समावेशी हुन्छ, जसले शिक्षण र सिकाइ प्रक्रियालाई प्रभावकारी, रोचक, र उद्देश्यपूर्ण बनाउँछ। यसले बालकेन्द्रित दृष्टिकोणलाई प्राथमिकता दिँदै, विद्यार्थीहरूको आवश्यकता, रुचि, र क्षमता अनुसार अनुकूलन गरिएको शिक्षण रणनीतिहरू समेट्छ। शैक्षणिक विधिहरूले प्रेरणा, सिर्जनशीलता, र व्यक्तिगत विकासलाई प्रोत्साहित गरेर विद्यार्थीहरूको आन्तरिक उत्सुकता र संलग्नतालाई बढाउँछन्। विविधता र वैयक्तिक विभिन्नतालाई सम्मान गर्दै, यी विधिहरूले सबै विद्यार्थीहरूको समान अवसर र न्यायसंगत शिक्षा सुनिश्चित गर्छन्। व्यावहारिक र उपयोगितामूलक शिक्षणले विद्यार्थीहरूको दैनिक जीवन र भविष्यका आवश्यकताहरूमा प्रत्यक्ष रूपले उपयोगी हुने ज्ञान र सीप प्रदान गर्न लक्षित हुन्छ। साथै, शैक्षणिक विधिहरूले विद्यार्थीहरूको सर्वाङ्गीण विकासमा जोड दिन्छन्, जसले शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, र भावनात्मक पक्षहरूको सन्तुलित र समुचित वृद्धि र विकासलाई सुनिश्चित गर्छ। यसरी, शैक्षणिक विधिको स्वरूपले शिक्षण र सिकाइ प्रक्रियालाई सम्पूर्ण र प्रभावकारी बनाउँछ। तेसैले शैक्षणिक विधिको स्वरूपलाइ निम्ननुसार व्याख्या गरिएको छ:

क)   बालकेन्द्रित: बालकेन्द्रित शैक्षणिक विधिहरू विद्यार्थीहरूको व्यक्तिगत आवश्यकता, रुचि, र क्षमता अनुसार अनुकूलित शिक्षण दृष्टिकोण हो। यसले विद्यार्थीहरूलाई शिक्षणको केन्द्रमा राख्छ र उनीहरूको स्वायत्तता, उत्सुकता, र संलग्नतालाई प्रोत्साहित गर्छ। शिक्षकले विभिन्न शिक्षण विधिहरू प्रयोग गरी व्यक्तिगत योजना बनाउँछन्, जसले गर्दा प्रत्येक विद्यार्थीले आफ्ना गति र शैली अनुसार सिक्न सक्छ। यसले विद्यार्थीहरूको आत्मविश्वास वृद्धि गर्छ र शिक्षण प्रक्रियालाई प्रभावकारी बनाउँछ।

ख)   प्रेरणा: प्रेरणा आधारित शैक्षणिक विधिहरूले विद्यार्थीहरूको आन्तरिक र बाह्य प्रेरणालाई बढाउँछन्। यी विधिहरूले उत्साहजनक वातावरण सिर्जना गरेर, व्यक्तिगत उपलब्धिलाई मान्यता दिँदै, र चुनौतीपूर्ण तरिकाले संलग्न गराउँछन्। विद्यार्थीहरूको सफलता र प्रगति निरन्तर प्रेरणा प्रदान गर्नका लागि सकारात्मक प्रतिपुष्टि र पुरस्कार प्रणालीलाई प्राथमिकता दिइन्छ। यसले उनीहरूको शैक्षिक अनुभवलाई प्रेरणादायक र प्रभावकारी बनाउँछ।

ग)    सिर्जनशीलता: सिर्जनात्मक शैक्षणिक विधिहरूले विद्यार्थीहरूको कल्पनाशीलता, नवीनता, र समस्याको समाधान क्षमताको विकासमा केन्द्रित छन्। यी विधिहरूले विद्यार्थीहरूलाई खुला सोच, नयाँ दृष्टिकोण, र रचनात्मक अभिव्यक्तिको खोजी गर्न प्रेरित गर्छन्। उदाहरणका लागि, परियोजना-आधारित सिकाइ, कला, र नाटकजस्ता गतिविधिहरूले विद्यार्थीहरूको सिर्जनात्मक क्षमताहरूलाई उजागर गर्छन्। यसले विद्यार्थीहरूको रुचि र संलग्नतालाई बढाउँछ।

घ)    पृष्ठपोषण: पृष्ठपोषणमूलक शैक्षणिक विधिहरूले विद्यार्थीहरूको समग्र विकास र कल्याणमा ध्यान दिन्छन्। यी विधिहरूले सकारात्मक समर्थन, सहानुभूति, र मार्गदर्शन प्रदान गरेर विद्यार्थीहरूको आत्मविश्वास, आत्म-सम्मान, र सामाजिक सीपको विकासलाई प्रोत्साहित गर्छन्। शिक्षकले सुरक्षित र पोषित वातावरण सिर्जना गर्छन् जहाँ विद्यार्थीहरू आफूलाई सुरक्षित र समर्थन महसुस गर्छन्। यसले उनीहरूको व्यक्तिगत र शैक्षिक प्रगति सुनिश्चित गर्छ।

ङ)     वैयक्तिक विभिन्नता: वैयक्तिक विभिन्नतालाई सम्मान गर्ने शैक्षणिक विधिहरूले विद्यार्थीहरूको भिन्नता र विविधतालाई समावेशी दृष्टिकोण अपनाउँछन्। यसले विभिन्न पृष्ठभूमि, संस्कृति, र क्षमताका विद्यार्थीहरूको आवश्यकता अनुसार अनुकूलन गरिएको शिक्षण दृष्टिकोणलाई समावेश गर्दछ। शिक्षकले विभिन्न शिक्षण विधिहरू प्रयोग गरी सबै विद्यार्थीहरूको समान अवसर र न्यायसंगत शिक्षा सुनिश्चित गर्छन्।

च)    उपयोगिता: उपयोगितामूलक शैक्षणिक विधिहरूले विद्यार्थीहरूको दैनिक जीवन र भविष्यका आवश्यकताहरूमा प्रत्यक्ष रूपमा उपयोगी हुने ज्ञान र सीप प्रदान गर्न लक्ष्य राख्छन्। व्यावहारिक, सान्दर्भिक, र प्रयोगात्मक शिक्षण विधिहरूले विद्यार्थीहरूलाई वास्तविक जीवनका समस्याहरू समाधान गर्न सक्षम बनाउँछन्। यसले उनीहरूलाई कार्यक्षेत्रमा तयारी गराउँछ र व्यावसायिक जीवनमा सफलताको लागि आवश्यक सीप र ज्ञान प्रदान गर्छ।

छ)   बालकको सर्वाङ्गीण विकास: बालकको सर्वाङ्गीण विकासलाई केन्द्रित शैक्षणिक विधिहरूले विद्यार्थीहरूको शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, र भावनात्मक पक्षहरूको समग्र विकासमा जोड दिन्छन्। यसले शैक्षिक ज्ञान मात्र नभई जीवन कौशल, नैतिक मूल्य, सामाजिक व्यवहार, र भावनात्मक बुद्धिमत्ता विकासमा पनि जोड दिन्छ। यसले बालकहरूको सम्पूर्ण व्यक्तित्वको सन्तुलित र समुचित विकास सुनिश्चित गर्छ, जसले उनीहरूलाई आत्मविश्वासी, जिम्मेवार, र सक्षम नागरिकको रूपमा समाजमा स्थापित गर्न मद्दत पुर्याउँछ।

ज)   विविधता: विविधता समावेश गर्ने शैक्षणिक विधिहरूले विद्यार्थीहरूको विविध पृष्ठभूमि र अनुभवलाई सम्मान र समावेश गर्छन्। यसले विद्यार्थीहरूलाई फरक दृष्टिकोण र संस्कृतिहरूसँग परिचित गराउँछ, जसले सहिष्णुता र पारस्परिक सम्मानको भावना विकास गर्छ। शिक्षकले विभिन्न शिक्षण विधिहरू र सामग्रीहरू प्रयोग गरी समावेशी शिक्षा प्रदान गर्छन्, जसले सबै विद्यार्थीहरूको समान अवसर सुनिश्चित गर्छ।

झ)   वातावरणसँग सहसम्बन्ध: वातावरणसँग सहसम्बन्धित शैक्षणिक विधिहरूले विद्यार्थीहरूको प्राकृतिक संसारप्रतिको समझ र सम्मानलाई बढाउँछन्। यी विधिहरूले बाहिरी गतिविधिहरू, परियोजनाहरू, र व्यावहारिक अनुभवहरूको माध्यमबाट विद्यार्थीहरूलाई पर्यावरणीय शिक्षा प्रदान गर्छन्। यसले उनीहरूको वातावरणप्रतिको जागरुकता, जिम्मेवारी र दिगोपनाको महत्त्वबोधलाई प्रोत्साहित गर्छ। यसरी, विद्यार्थीहरूले वातावरणीय समस्याहरू समाधान गर्न आवश्यक सीप र ज्ञानको विकास गर्छन्।

Click for Questions: https://www.youtube.com/watch?v=BbmN0w3O4fo 

***

 Click for Next Lesson: https://limbuchandrabahadur.blogspot.com/2025/07/class-12-unit-1-instructional.html