Class 12 Unit 1: Instructional Pedagogy शैक्षणिक विधि Instructional Pedagogy and Evaluation

 

युनिट एक

शैक्षणिक विधि

Instructional Pedagogy

 

Click for Video: https://www.youtube.com/watch?v=QcpwEoW1uY8&t=34s

 

शैक्षणिक विधिको अर्थ र परिभाषाहरू

शैक्षणिक विधि भनेको शिक्षा दिने र प्राप्त गर्ने प्रक्रियालाई व्यवस्थित र संगठित रूपमा लागू गर्ने विधि हो। यसले सिकाइका सिद्धान्तहरू, प्रविधिहरू, र दृष्टिकोणहरूलाई समेट्छ। शैक्षणिक विधिहरू विद्यार्थीहरूको आवश्यकताहरू, शैक्षिक लक्ष्यहरू, र विभिन्न परिस्थितिहरू अनुसार फरक-फरक हुन सक्छन्। शैक्षणिक विधि भनेको पढाउने तरिका हो। यसले पठनपाठनमा अवलम्बन गर्न सकिने विभिन्न शिक्षण कलाहरूको अध्ययन गर्दछ। यो एक science र art को रूपमा विकसित भएको छ ।

शिक्षणलाई विज्ञान र कलाको रूपमा मानिने कारण यसले ज्ञानको संरचित प्रसारण र रचनात्मक दृष्टिकोणको संयोजनलाई समेट्छ। एकातिर, विज्ञानको रूपमा शिक्षणले शिक्षकले शैक्षिक सिद्धान्तहरू, मनोविज्ञान, र पद्धतिहरूको अध्ययन र प्रयोग गर्दछ। यसले शिक्षणलाई अधिक प्रभावकारी बनाउनका लागि प्रमाणमा आधारित रणनीतिहरू र प्रविधिहरूको प्रयोगलाई जोड दिन्छ। उदाहरणका लागि, शिक्षकले विभिन्न शिक्षण विधिहरू, मूल्याङ्कन उपकरणहरू, र शिक्षणका वैज्ञानिक अनुसन्धानहरूलाई प्रयोग गरी विद्यार्थीहरूको प्रदर्शन र सिकाइ सुधार्न सक्छन्। अर्कोतिर, कला रूपमा शिक्षणले शिक्षकको सृजनात्मकता, सहानुभूति, र अनुकूलताको प्रयोग गर्दछ। यसमा शिक्षकले विद्यार्थीहरूको व्यक्तिगत आवश्यकता, रुचि, र प्रेरणालाई बुझेर सिकाइ अनुभवलाई व्यक्तिगत बनाउँछन्। शिक्षकको शैली, कक्षाकोठामा वातावरण सिर्जना गर्ने क्षमता, र विद्यार्थीहरूसँगको सम्बन्ध कलात्मक दृष्टिकोणको अंश हो। यसरी, शिक्षणले वैज्ञानिक विधिहरू र कलात्मक अनुकूलतालाई समावेश गरी प्रभावकारी र प्रेरणादायक सिकाइ वातावरण सिर्जना गर्दछ।

शैक्षणिक विधिको शाब्दिक अर्थ अंग्रजी शब्दको 'Pedagogy' भन्ने बाट लिएको हो जसमा 'Peda' को अर्थ 'बालक' र  'gogy' को अर्थ 'सिकाउनु' भन्ने हुन्छ । यसले शैक्षणिक विधि भनेको बालकलाई सिकाउनु भन्ने बुझिन्छ । अत: शिक्षण विधि पेशालाई प्रभावकारी बनाउने तरिका हो जो कक्षाकोठाको समावेशी व्यवस्थापनमा आवश्यक छ। यसको उद्देश्य उदार शिक्षाको विस्तारदेखि लिएर व्यवसायिक शिक्षाको सिकाई रहेको छ । शिक्षण विधि प्रयोग गरी शिक्षकले विषयवस्तुको स्वभाव अनुसार सिकाइ रणनीति तय गर्दछ, जसले शिक्षाको प्रभावकारिता बढाउँछ ।

केहि प्रमुख शिक्षाबिदहरूले शैक्षणिक विधिको दिएका परिभाषाहरू निम्न छन्:

क)       जॉन ड्यूई (John Dewey): "शैक्षणिक विधि भनेको एक शिक्षात्मक प्रक्रिया हो जसमा शिक्षकले विद्यार्थीहरूलाई ज्ञान, कौशल, र सिप प्रदान गर्न योजना बनाउँछन्।" - ड्यूईको परिभाषामा शिक्षा प्रक्रियाको जीवनको साथी हो जसले विद्यार्थीहरूको अनुभव र सिकाइमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

ख)       पाउलो फ्रेरे (Paulo Freire): "शैक्षणिक विधि भनेको सामाजिक सम्वादमा आधारित शिक्षण प्रक्रिया हो जसले शिक्षाको अधिकार र स्वतन्त्रतालाई प्रमुख बनाउँछ।" - फ्रेरेको परिभाषामा शिक्षा प्रक्रियामा सामाजिक सन्दर्भमा सहभागिता र सम्प्रेषणको अवलम्बन छ।

ग)        मारिया मोंटेसरी (Maria Montessori): "शैक्षणिक विधि भनेको विद्यार्थीहरूको प्राकृतिक आवश्यकता अनुसार ज्ञान र सिप प्रदान गर्न शिक्षकको समर्थन गर्दछ।" - मोंटेसरीको परिभाषामा शिक्षकले विद्यार्थीहरूको विकासलाई समर्थन गर्दछन् र उनीहरूलाई स्वायत्तता र प्रेरणा दिन्छन्।

घ)        एडवर्ड थोर्नडाइक (Edward Thorndike): "शैक्षणिक विधि भनेको शिक्षाको प्रक्रिया हो जसमा शिक्षकले सिद्धान्त, कौशल, र क्षमताहरूको प्रदान गर्न योजना बनाउँछन्।" - थोर्नडाइकको परिभाषामा शिक्षकले विद्यार्थीहरूको अभ्यास र पुनरावलोकनको महत्व प्रतिपादित छ।

 Click for Nepali language Video: https://www.youtube.com/watch?v=nU7Qa0SZpbI&list=PLzDOGE7BhBWU8zS1rfqNcCjI3srgJjZGO

 

शैक्षणिक विधिको महत्व

Importance of Instructional Pedagogy

शैक्षणिक विधिको महत्व अत्यन्त व्यापक छ किनभने यसले शिक्षण र सिकाइ प्रक्रियालाई प्रभावकारी, संलग्न, र उद्देश्यपूर्ण बनाउँछ। शैक्षणिक विधिहरूले शिक्षकलाई स्पष्ट र व्यवस्थित तरिकाले सामग्री प्रस्तुत गर्न मद्दत गर्छ, जसले विद्यार्थीहरूको ज्ञान र सीपको वृद्धि सुनिश्चित गर्छ। यो विधिहरूले विभिन्न प्रकारका विद्यार्थीहरूको आवश्यकता र रुचिलाई सम्बोधन गर्न सक्ने लचिलोपन प्रदान गर्दछ, जसले सबैलाई समान अवसर र पहुँच दिन्छ। उदाहरणका लागि, अनुभवजन्य शिक्षण विधिहरूले विद्यार्थीहरूलाई प्रत्यक्ष अनुभव र अभ्यासबाट सिक्न प्रेरित गर्छन्, जबकि समूह शिक्षण विधिहरूले सहकार्य र संचार कौशललाई प्रोत्साहित गर्छन्। प्रभावकारी शैक्षणिक विधिहरूले विद्यार्थीहरूको उत्सुकता र संलग्नतालाई बढाउँछन्, सिकाइ प्रक्रियालाई रोचक र प्रेरणादायक बनाउँछन्। साथै, यी विधिहरूले शिक्षाको गुणस्तरमा सुधार ल्याउँछन्, विद्यार्थीहरूको आत्मविश्वास वृद्धि गर्छन्, र उनीहरूलाई सफलताको मार्गमा अग्रसर गराउँछन्। यसरी, शैक्षणिक विधिको उचित चयन र प्रयोगले शिक्षाको समग्र गुणस्तर र प्रभावकारितामा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछ। अत: शैक्षणिक विधिको महत्वलाइ निम्न बुदामा देखाउन सकिन्छ:

क) सिकाइलाई प्रभावकारी बनाउन: शैक्षणिक विधिहरूको प्रयोगले सिकाइ प्रक्रियालाई व्यवस्थित, संरचित, र आकर्षक बनाउँछ। उदाहरणका लागि, प्रयोगात्मक विधिहरूले विद्यार्थीलाई प्रत्यक्ष अनुभव र अभ्यास प्रदान गरी ज्ञानको गहिरो समझ विकास गर्छन्। विधिहरूले विद्यार्थीहरूको ध्यान र संलग्नतालाई उच्च राख्न विभिन्न प्रविधिहरू र दृष्टिकोणहरू अपनाउँछन्, जसले सिकाइलाई प्रभावकारी बनाउँछ।

ख)   विद्यार्थीको स्तर अनुसारको सिकाइ गर्न: शैक्षणिक विधिहरूले विभिन्न स्तरका विद्यार्थीहरूको आवश्यकता र क्षमता अनुरूप सिकाइ अनुभवहरू प्रदान गर्न अनुकूलित गरिन्छन्। उदाहरणका लागि, अनुकूली शिक्षण विधिहरूले कमजोर विद्यार्थीहरूको आवश्यकताहरू पूरा गर्न र उच्च क्षमताका विद्यार्थीहरूको चुनौतीपूर्ण आवश्यकता पूरा गर्न सहयोग पुर्याउँछन्। यसले प्रत्येक विद्यार्थीको व्यक्तिगत प्रगति सुनिश्चित गर्छ।

ग)  शिक्षणमा महत्व: शिक्षकले शैक्षणिक विधिहरूको प्रयोगबाट आफ्ना शिक्षण प्रविधिहरू सुधार्न र विविधता ल्याउन सक्छन्। उदाहरणका लागि, संवादात्मक विधिहरूले विद्यार्थीहरूको सक्रिय सहभागिता र सहकार्यलाई प्रोत्साहित गर्छन्, जबकि प्रविधि-आधारित विधिहरूले शिक्षण प्रक्रियालाई अधिक आकर्षक र सजीव बनाउँछन्। यसले शिक्षकको शिक्षण क्षमता र प्रभावकारिता बढाउँछ।

घ)     मूल्याङ्कनमा महत्व: शैक्षणिक विधिहरूले मूल्याङ्कन प्रक्रियालाई पनि सहज बनाउँछन्। उदाहरणका लागि, निरन्तर मूल्याङ्कन विधिहरूले विद्यार्थीहरूको प्रगतिलाई नियमित रूपमा मापन गर्न र आवश्यक सुधार गर्न अवसर दिन्छन्। यसले शिक्षकलाई प्रत्येक विद्यार्थीको प्रगति अनुगमन गर्न र तिनीहरूको आवश्यकताहरू अनुसार शिक्षण विधिहरूलाई अनुकूलित गर्न सहयोग पुर्याउँछ।

ङ)     बालकको सर्वांगीण विकासको लागि: शैक्षणिक विधिहरूले बालकहरूको शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, र भावनात्मक विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। उदाहरणका लागि, खेलकुद, कला, र सांस्कृतिक गतिविधिहरूमा आधारित विधिहरूले बालकहरूको सिर्जनशीलता, आत्मविश्वास, र सहकार्यको भावना विकास गर्न मद्दत गर्छन्। यसले बालकहरूको सर्वांगीण विकासलाई सुनिश्चित गर्छ।

यी बुँदाहरूले शैक्षणिक विधिहरूको बहुआयामी महत्त्वलाई स्पष्ट पार्दछन् र शिक्षण प्रक्रियालाई अधिक प्रभावकारी, समावेशी, र उद्देश्यपूर्ण बनाउँछन्।

 

शैक्षणिक विधिका उद्देश्यहरू

Objectives of Instructional Pedagogy  

शैक्षणिक विधिका उद्देश्यहरू शिक्षा प्रणालीको समग्र प्रभावकारिता र गुणस्तर सुधार गर्न लक्षित छन्। पहिलो र प्रमुख उद्देश्य भनेको विद्यार्थीहरूको ज्ञान, सीप, र क्षमता विकास गर्नु हो, जसले उनीहरूलाई जीवनका विभिन्न क्षेत्रहरूमा सफल हुन सक्षम बनाउँछ। शैक्षणिक विधिहरूले शिक्षा प्रक्रियालाई व्यवस्थित र संरचित बनाउँछन्, जसले शिक्षकलाई सामग्री प्रभावकारी रूपमा प्रस्तुत गर्न र विद्यार्थीहरूको विविध आवश्यकताहरू पूरा गर्न मद्दत गर्दछ। विद्यार्थीहरूको सक्रिय सहभागिता र उत्सुकता जगाएर, यी विधिहरूले सिकाइ प्रक्रियालाई रोचक र सजीव बनाउँछन्। शैक्षणिक विधिका उद्देश्यहरूलाइ निम्न बुदामा देखाउन सकिन्छ:

क) उपलब्धिमा वृद्धि: शैक्षणिक विधिको प्रमुख उद्देश्य भनेको विद्यार्थीहरूको शैक्षिक उपलब्धिमा वृद्धि गर्नु हो। यसले परीक्षामा उच्च अंक प्राप्त गर्ने मात्र होइन, उनीहरूको ज्ञानको गहिराइ, विषयको समझ, र अकादमिक प्रगति पनि समेट्छ। शैक्षणिक विधिहरूले शिक्षकलाई प्रभावकारी पाठ योजना बनाउने, विभिन्न शिक्षण विधिहरू प्रयोग गर्ने, र विद्यार्थीहरूको व्यक्तिगत आवश्यकताहरू पूरा गर्न मद्दत गर्छन्। यसले विद्यार्थीहरूको आत्मविश्वास बढाउँछ र उनीहरूलाई उत्कृष्ट शैक्षिक उपलब्धिहरू हासिल गर्न प्रेरित गर्छ।

ख) सिकाइमा वृद्धि: शैक्षणिक विधिहरूले सिकाइ प्रक्रियामा वृद्धि ल्याउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। प्रभावकारी शिक्षण विधिहरूको प्रयोगले विद्यार्थीहरूको ध्यान र संलग्नतालाई उच्च राख्छ, जसले उनीहरूको सिकाइको गुणस्तर सुधार गर्छ। विधिहरूले विभिन्न शैक्षिक गतिविधिहरू, प्रयोगात्मक अभ्यास, र समृद्ध स्रोतहरूको माध्यमबाट ज्ञानलाई अधिक सजीव र आकर्षक बनाउँछन्। यसले विद्यार्थीहरूलाई विषयवस्तुको गहिरो समझ प्राप्त गर्न र वास्तविक जीवनमा प्रयोग गर्न सक्षम बनाउँछ।

ग)  कुशलतामा वृद्धि: शैक्षणिक विधिको अर्को उद्देश्य भनेको विद्यार्थीहरूको कुशलता वृद्धि गर्नु हो। यसले न केवल शैक्षिक सीपहरू, जस्तै गणना, लेखन, र पठन, समेट्छ, तर आलोचनात्मक सोच, समस्या समाधान, र समय व्यवस्थापन जस्ता जीवन उपयोगी सीपहरू पनि समावेश गर्छ। शिक्षण विधिहरूले विद्यार्थीहरूको व्यावहारिक ज्ञान, सिर्जनात्मकता, र अनुकूलन क्षमताहरूलाई प्रोत्साहित गर्छन्, जसले उनीहरूलाई विविध परिस्थितिहरूमा कुशलतापूर्वक काम गर्न सक्षम बनाउँछ।

घ) मूल्याङ्कन प्रक्रियामा जोड: मूल्याङ्कन प्रक्रियालाई सरल र प्रभावकारी बनाउन शैक्षणिक विधिहरूले मद्दत गर्छन्, जसले विद्यार्थीहरूको प्रगतिलाई नियमित रूपमा मापन गर्न र आवश्यक सुधारात्मक कदम चाल्न अवसर दिन्छ। अन्त्यमा, शैक्षणिक विधिहरूले विद्यार्थीहरूको सर्वांगीण विकास सुनिश्चित गर्न, उनीहरूको शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, र भावनात्मक पक्षहरूको समुचित वृद्धि र विकासलाई प्रोत्साहित गर्छन्। यसरी, शैक्षणिक विधिका उद्देश्यहरू व्यापक र बहुआयामी छन्, जसले विद्यार्थीहरूको समग्र विकास र सफलता सुनिश्चित गर्छ।

 

Sample Questions and Answers: https://www.youtube.com/watch?v=ursniaLfMT0 

 

***

 

Click for Next Lesson: https://limbuchandrabahadur.blogspot.com/2025/07/class-12-unit-1-nature-of-instructional.html