Class 12 Unit 1: Instructional Objectives शैक्षणिक उद्देश्यहरु Instructional Pedagogy

 

शैक्षणिक उद्देश्यहरु

Instructional Objectives

Click for Video: https://www.youtube.com/watch?v=J70T_nxW63Q 

शैक्षणिक उद्देश्यको अर्थ

शैक्षणिक उद्देश्य भनेको शिक्षण र सिकाइ प्रक्रियामा हासिल गर्न चाहिने लक्ष्य र अपेक्षाहरूको स्पष्ट र संरचित अभिव्यक्ति हो। यो उद्धेश्य एक निश्चित पाठको पठन पश्चात अन्त्यमा प्राप्र्त हुने मापनिय शैशिक उपलब्धि हो। यसले शिक्षा प्रणालीको दिशा निर्धारण गर्न मद्दत गर्दछ र विद्यार्थीहरूको समग्र विकासलाई सुनिश्चित गर्न लक्षित हुन्छ। शैक्षणिक उद्देश्यहरूले शिक्षक र विद्यार्थी दुबैलाई एक स्पष्ट मार्गदर्शन प्रदान गर्छ, जसले शिक्षण प्रक्रियालाई प्रभावकारी र उद्देश्यपूर्ण बनाउँछ। यी उद्देश्यहरूले ज्ञान, सीप, र मूल्यहरूको विकासमा जोड दिन्छन्, जसले विद्यार्थीहरूलाई शैक्षिक, व्यावसायिक, र व्यक्तिगत जीवनमा सफल हुन सक्षम बनाउँछ। शैक्षणिक उद्देश्यहरू स्पष्ट र नाप्न सकिने हुनुपर्छ, ताकि विद्यार्थीहरूको प्रगति मूल्याङ्कन गर्न सकियोस् र आवश्यक सुधार गर्न सकियोस्। यसरी, शैक्षणिक उद्देश्यले शिक्षण र सिकाइ प्रक्रियाको समग्र गुणस्तर र प्रभावकारिता सुधार्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। शैक्षणिक उद्देश्यलाई यसरी परिभाषित गरेको पाईन्छ:

क) बेंजामिन ब्लूम (Benjamin Bloom): "शैक्षणिक उद्देश्यहरू भनेको  शिक्षण प्रक्रियामा हासिल गर्न चाहिने ज्ञान, सीप, र दृष्टिकोणहरूको स्पष्ट अभिव्यक्ति हो। यी उद्देश्यहरूले शिक्षा प्रणालीलाई संरचना र दिशा प्रदान गर्छन्, जसले विद्यार्थीहरूको समग्र विकासलाई सुनिश्चित गर्छ।"

ख) राल्फ टाइलर (Ralph Tyler): "शैक्षणिक उद्देश्य भनेको शिक्षण र सिकाइ प्रक्रियामा विद्यार्थीहरूले हासिल गर्नुपर्ने विशिष्ट लक्ष्योंको सेट हो। यसले शिक्षा प्रणालीको समग्र उद्देश्यलाई स्पष्ट पार्छ र विद्यार्थीहरूको शैक्षिक प्रगति र उपलब्धिलाई मापन गर्न मद्दत गर्दछ।"

शैक्षणिक उद्देश्यको प्रकार

Types of Instructional Objectives

शिक्षण सिकाईक क्रममा तयार गरिएका अपेक्षित सिकाई उपलब्धिहरुलाई नै शैक्षणिक उद्देश्य भनिन्छ। शैक्षिक उद्देश्यहरू साधारण र विशिष्ट गरी दुई प्रमुख प्रकारमा वर्गीकृत गर्न सकिन्छ। साधारण उद्देश्यहरूले शिक्षण कार्यक्रमको सम्पूर्ण दिशा र व्यापक लक्षहरूलाई सम्बोधन गर्छन्। यी उद्देश्यहरूले विद्यार्थीहरूको समग्र विकासमा योगदान पुर्याउँछन् र शिक्षणको अन्तिम परिणामलाई केन्द्रित गर्छन्। उदाहरणका लागि, विद्यार्थीहरूले जिम्मेवार नागरिक बन्नु वा जीवनभर सिक्ने प्रेरणा प्राप्त गर्नु साधारण उद्देश्यका उदाहरण हुन्। अर्कोतर्फ, विशिष्ट उद्देश्यहरूले ठोस, मापनयोग्य, र स्पष्ट लक्षहरूलाई सम्बोधन गर्छन्। यी उद्देश्यहरूले पाठ्यक्रम वा शिक्षण इकाईको अन्त्यमा विद्यार्थीहरूले के हासिल गर्नुपर्ने भन्ने कुरा स्पष्ट रूपमा परिभाषित गर्छन्। उदाहरणका लागि, पायथागोरसको प्रमेय प्रयोग गरेर त्रिकोणको लम्बाइ गणना गर्न सक्षम हुनु वा वैज्ञानिक प्रयोगको क्रममा सुरक्षा उपायहरू पालन गर्न सिक्नु विशिष्ट उद्देश्यका उदाहरण हुन्।

क)      साधारण उद्देश्यहरू (General Objectives): साधारण उद्देश्यहरू व्यापक र समग्र लक्षहरूलाई सम्बोधन गर्छन्। यी उद्देश्यहरू शिक्षण कार्यक्रमको सम्पूर्ण दिशा र उद्देश्यलाई परिभाषित गर्छन्। साधारण उद्देश्यहरूले शिक्षणको अन्तिम परिणाम र विद्यार्थीहरूले हासिल गर्नुपर्ने व्यापक लक्ष्यहरूलाई केन्द्रित गर्छन्। उदाहरणहरू:

अ)      विद्यार्थीहरूले समाजमा सक्रिय र जिम्मेवार नागरिक बन्नु।

आ)   विद्यार्थीहरूले आलोचनात्मक र रचनात्मक सोच्ने क्षमता विकास गर्नु।

इ)         विद्यार्थीहरूले जीवनभर सिक्ने प्रेरणा प्राप्त गर्नु।

ख)       विशिष्ट उद्देश्यहरू (Specific Objectives): विशिष्ट उद्देश्यहरू ठोस, मापनयोग्य, र स्पष्ट लक्षहरूलाई सम्बोधन गर्छन्। यी उद्देश्यहरूले विद्यार्थीहरूले विशेष पाठ्यक्रम वा शिक्षण इकाईको अन्त्यमा के हासिल गर्नुपर्ने भन्ने कुरा स्पष्ट रूपमा परिभाषित गर्छन्। विशिष्ट उद्देश्यहरूले शिक्षकहरूलाई शिक्षण सामग्री तयार गर्न र विद्यार्थीहरूको प्रगति मूल्यांकन गर्न मद्दत गर्छन्। उदाहरणहरू:

यस पाठको अन्त्यमा बिध्यार्थीहरुले निम्न कुरा गर्न सक्नेछन:

अ)      दिएका शब्दहरुको अर्थ बताउन।

आ)   उक्त शब्दहरुलाई वाक्यमा प्रयोग गर्न ।

इ)         उक्त पाठ बाट सोधिएका छोटा प्रश्नहरुको उत्तर लेख्न।

शैक्षणिक उद्देश्यको बिशेषताहरु

Click for Video: https://www.youtube.com/watch?v=IS5wMv_ILXE 

Characteristics of Instructional Objectives  

शैक्षणिक उद्देश्यहरू विभिन्न बिशेषताहरूको संयोजनले निर्धारित हुन्छन्, जसले शिक्षण र सिकाइलाई प्रभावकारी, रोचक, र विद्यार्थी केन्द्रित बनाउँछ। एक राम्रो शैक्षणिक उद्देश्य ब्यबहारिक हुनुपर्दछ, जसले विद्यार्थीलाई वास्तविक जीवनमा प्रयोग गर्न सकिने ज्ञान र सिपहरू प्रदान गर्छ। यो उपयोगी हुनुपर्दछ, जसले विद्यार्थीको व्यक्तिगत र व्यावसायिक जीवनमा सुधार ल्याउँछ। स्पष्टता यसको अर्को महत्त्वपूर्ण बिशेषता हो, जसले उद्देश्यलाई सजिलै बुझ्न र कार्यान्वयन गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ। अवलोकनयोग्य हुनु शिक्षण प्रक्रियाको एक महत्वपूर्ण पक्ष हो, जसले शिक्षणको प्रगति र प्रभावकारिता मापन गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ। छोटो समयमा सकिने उद्देश्यहरूले समयको सक्षमता सुनिश्चित गर्छन् र विद्यार्थीसँग लामो समयसम्म ध्यान दिने क्षमता बढाउँछ। शैक्षणिक उद्देश्यहरूले ग्यान र सिपलाई समेट्नुपर्दछ, जसले विद्यार्थीलाई बौद्धिक र व्यावहारिक रूपमा सशक्त बनाउँछ। यी सबै बिशेषताहरू विद्यार्थी केन्द्रित हुनु जरुरी छ, जसले शिक्षण र सिकाइलाई विद्यार्थीको आवश्यकता र चासोअनुसार अनुकूल बनाउँछ। यसरी, प्रभावकारी शैक्षणिक उद्देश्यहरू एकीकृत गरेर शिक्षण प्रक्रियालाई प्रभावकारी र फलदायी बनाउन सकिन्छ। शैक्षणिक उद्देश्यका बिशेषताहरूलाइ निम्न बुदामा देखाउन सकिन्छ:

क)       ब्यबहारिक: विद्यार्थीहरूले वास्तविक जीवनमा प्रयोग गर्न सकिने ज्ञान र सिपहरू सिक्नुपर्छ। उद्देश्यहरू यथार्थपरक र लागूयोग्य हुनुपर्दछ।

ख)       उपयोगी: शैक्षणिक उद्देश्यहरूले विद्यार्थीको व्यक्तिगत र व्यावसायिक जीवनमा सुधार ल्याउन मद्दत पुर्‍याउनुपर्दछ।

ग)        स्पष्ट: उद्देश्यहरू स्पष्ट र बुझ्न सजिलो हुनुपर्छ। यसले विद्यार्थीहरूलाई मार्गनिर्देशन दिन्छ र शिक्षकलाई प्रभावकारी शिक्षण गर्न मद्दत गर्छ।

घ)        अवलोकनयोग्य: उद्देश्यहरूको प्रगति र प्रभावकारिता मापन गर्न सकिनुपर्छ। यसले शिक्षणको गुणस्तर सुनिश्चित गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ।

ङ)         छोटो समयमा सकिने: शैक्षणिक उद्देश्यहरू यस्ता हुनुपर्छ, जसले विद्यार्थीको समयको सक्षमता सुनिश्चित गर्छ र लामो समयसम्म ध्यान दिने क्षमता बढाउँछ।

च)        ज्ञान र सिपलाई समेट्ने: उद्देश्यहरूले सैद्धान्तिक ज्ञान मात्र होइन, व्यावहारिक सिपहरू पनि समेट्नुपर्छ। यसले विद्यार्थीलाई बौद्धिक र व्यावहारिक रूपमा सशक्त बनाउँछ।

छ)       विद्यार्थी केन्द्रित: उद्देश्यहरूले विद्यार्थीको आवश्यकता, रुचि, र स्तरलाई ध्यानमा राख्नुपर्छ। यसले शिक्षण र सिकाइलाई विद्यार्थीको लागि रोचक र सान्दर्भिक बनाउँछ।

ज)       प्रेरणादायी: उद्देश्यहरू यस्ता हुनुपर्छ, जसले विद्यार्थीलाई प्रोत्साहित र प्रेरित गर्छ। यसले सिकाइलाई उत्साहजनक बनाउँछ र विद्यार्थीको रुचि बढाउँछ।

शैक्षणिक उद्देश्यका कार्यहरु

Functions of Instructional Objectives

शैक्षणिक उद्देश्यहरूले विभिन्न महत्वपूर्ण कार्यहरू पूरा गर्छन्, जसले शिक्षण र सिकाइ प्रक्रियालाई सुसंगत र प्रभावकारी बनाउँछ। ती उद्देश्यहरूले निश्चित मार्गदर्शन प्रदान गर्छन्, जसले शिक्षक र विद्यार्थी दुवैलाई स्पष्ट दिशानिर्देश दिन्छ र शिक्षा प्रणालीलाई व्यवस्थित बनाउँछ। साथै, शैक्षणिक उद्देश्यहरूले विषयवस्तुहरू बीचको सम्बन्ध बुझ्न र तिनीहरूको छनोटमा सहयोग पुर्‍याउँछ, जसले विद्यार्थीहरूलाई सम्पूर्ण पाठ्यक्रमको समग्र समझ प्रदान गर्छ। शिक्षण क्रियाकलापहरूको छनोटमा पनि शैक्षणिक उद्देश्यहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्, जसले शिक्षण विधिहरू र रणनीतिहरूलाई मार्गदर्शन दिन्छ र शिक्षकलाई उपयुक्त शिक्षण सामग्री चयन गर्न मद्दत गर्छ। अन्ततः, शैक्षणिक उद्देश्यहरूले उपलब्धिको मूल्यांकनमा सहयोग पुर्‍याउँछन्, जसले विद्यार्थीहरूको प्रगति मापन गर्न र उनीहरूको सिप र ज्ञानको विकासलाई सुनिश्चित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यसरी, शैक्षणिक उद्देश्यहरूले शिक्षण र सिकाइलाई प्रभावकारी, संगठित, र उद्देश्यपूर्ण बनाउँछन्। शैक्षणिक उद्देश्यका कार्यहरुलाइ निम्न बुदामा देखाउन सकिन्छ: 

क)       निश्चित मार्गदर्शन प्रदान गर्ने।

ख)      विषयवस्तु बीचको सम्बन्ध बुझ्न र तिनीहरूको छनोटमा सहयोग पुर्‍याउने।

ग)        शिक्षण क्रियाकलापहरूको छनोटमा सहयोग पुर्‍याउने।

घ)        उपलब्धिको मूल्यांकनमा सहयोग पुर्‍याउने।

ङ)         शिक्षा प्रणालीलाई व्यवस्थित बनाउने।

शैक्षणिक उद्देश्यहरुको छनोट

शैक्षणिक उद्देश्यहरूको छनोट विभिन्न आधारहरूमा निर्भर गर्दछ, जसले शिक्षण र सिकाइलाई प्रभावकारी र सुसंगत बनाउँछ। प्रमुख रूपमा, विषयवस्तु एक महत्वपूर्ण आधार हो, जसले पाठ्यक्रमको सामग्री र संरचना निर्धारण गर्छ। बिध्यार्थीहरूको आवश्यकताहरू, स्तर, र रुचिहरूलाई ध्यानमा राख्दै उद्देश्यहरूको चयन गरिन्छ, जसले सिकाइलाई केन्द्रित र प्रासंगिक बनाउँछ। शिक्षकहरूको क्षमता, अनुभव, र शिक्षण शैली पनि उद्देश्यहरूको छनोटमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। शैक्षिक उद्देश्यहरूको स्वरूप, जस्तै तिनीहरू स्पष्ट, प्राप्त गर्न सकिने, र मापनयोग्य हुनुपर्छ, उद्देश्यको चयनमा प्रभाव पार्छ। साथै, शैक्षिक सामग्री र शिक्षण विधि पनि उद्देश्यहरूको छनोटमा महत्त्वपूर्ण हुन्छ, जसले शिक्षण प्रक्रियालाई प्रभावकारी र विद्यार्थीमैत्री बनाउँछ। यसरी, विषयवस्तु, विद्यार्थी, शिक्षक, उद्देश्यको स्वरूप, र शिक्षण सामग्री तथा विधिलाई ध्यानमा राखेर शैक्षिक उद्देश्यहरूको छनोट गरिन्छ, जसले समग्र शिक्षण र सिकाइलाई गुणस्तरीय र सुसंगत बनाउँछ। शैक्षणिक उद्देश्यहरूको छनोट गर्दा निम्न कुरामा ध्यान दिनु जरुरी देखिन्छ:

क)       विषयवस्तु: शैक्षणिक उद्देश्यहरूको छनोटमा विषयवस्तु प्रमुख आधार हो। यो पाठ्यक्रमको सामग्री र संरचनामा निर्भर गर्दछ। विषयवस्तुका मुख्य घटकहरूमा पाठ्यक्रमको गहनता र चौडाइ समावेश हुन्छन्, जसले विद्यार्थीलाई अध्ययनको क्षेत्रको विस्तृत जानकारी दिन्छ। विषयवस्तुको सही छनोटले विद्यार्थीहरूको समझ, सोच र विश्लेषण क्षमतामा सुधार ल्याउँछ। यसले पाठ्यक्रमलाई सुसंगत र प्रासंगिक बनाउँछ।

ख)       विद्यार्थी: विद्यार्थीहरूको आवश्यकता, स्तर, र रुचिलाई ध्यानमा राखेर शैक्षणिक उद्देश्यहरू चयन गरिन्छ। प्रत्येक विद्यार्थीको सिकाइको शैली र गति फरक हुन सक्छ, त्यसैले उद्देश्यहरूले यी विविधताहरूलाई सम्बोधन गर्नुपर्छ। उद्देश्यहरू विद्यार्थी केन्द्रित हुनुपर्दछ, जसले तिनीहरूको समग्र विकासमा योगदान पुर्‍याउँछ। यसरी, विद्यार्थीहरूको आवश्यकताहरूलाई मध्यनजर गर्दै उद्देश्यहरूको चयनले सिकाइलाई रोचक र प्रभावकारी बनाउँछ।

ग)        शिक्षक: शैक्षिक उद्देश्यहरूको छनोटमा शिक्षकहरूको क्षमता, अनुभव, र शिक्षण शैली महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। शिक्षकहरूको दक्षता र उनीहरूको शिक्षणमा प्रयोग गरिने दृष्टिकोणले उद्देश्यहरूको प्रभावकारिता निर्धारण गर्छ। शिक्षकहरूले आफ्ना अनुभव र क्षमताका आधारमा उपयुक्त उद्देश्यहरू छनोट गरेर शिक्षण प्रक्रियालाई सरल र प्रभावकारी बनाउन सक्छन्। यसले शिक्षक र विद्यार्थी बीचको अन्तरक्रिया र शिक्षणको गुणस्तरमा सुधार ल्याउँछ।

घ)        उद्देश्यको स्वरूप: उद्देश्यहरूको स्वरूप स्पष्ट, प्राप्त गर्न सकिने, र मापनयोग्य हुनु आवश्यक छ। स्पष्ट उद्देश्यहरूले शिक्षण प्रक्रियालाई सुसंगत बनाउँछन् र शिक्षक र विद्यार्थी दुवैलाई स्पष्ट दिशानिर्देश दिन्छन्। प्राप्त गर्न सकिने उद्देश्यहरूले विद्यार्थीहरूको आत्मविश्वास बढाउँछ र तिनीहरूलाई प्रोत्साहित गर्छ। मापनयोग्य उद्देश्यहरूले विद्यार्थीहरूको प्रगति मापन गर्न सजिलो बनाउँछ। यसरी, उद्देश्यहरूको स्वरूपले शिक्षणको प्रभावकारिता सुनिश्चित गर्छ।

ङ)         शैक्षिक सामग्री र शिक्षण विधि: शैक्षिक सामग्री र शिक्षण विधिहरूको उपयुक्तता र प्रभावकारितामा आधारित छनोट गरिन्छ। पाठ्यपुस्तक, श्रव्यदृश्य सामग्री, र अन्य श्रोतहरूको सही उपयोगले शिक्षणलाई प्रभावकारी बनाउँछ। परम्परागत र आधुनिक शिक्षण विधिहरूको मिश्रणले शिक्षण प्रक्रियालाई नवीन र रोचक बनाउँछ। यसले विद्यार्थीहरूको सक्रिय सहभागिता र सिकाइमा सुधार ल्याउँछ। शिक्षण सामग्री र विधिहरूको सही छनोटले उद्देश्यहरूको सफल कार्यान्वयनमा सहयोग पुर्‍याउँछ।

 ***

Click for Next Lesson: https://limbuchandrabahadur.blogspot.com/2025/07/class-12-unit-1-instruction.html