शिक्षण
Instruction
शिक्षणको अर्थ Meaning of Instruction
शिक्षण
एक प्रक्रिया हो जसले ज्ञान, कौशल, र अनुभवको अदान-प्रदान गर्दछ। यसले
विद्यार्थीलाई नैतिक, मानवीय,
र सांस्कृतिक दृष्टिकोणबाट पनि सजिलो
पारिश्रमिकको माध्यम बनाउँछ। शिक्षणले समाजमा बुद्धिमान र सकारात्मक परिवर्तन
गर्दछ, जसले देश र समुदायको सामाजिक विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। शिक्षणले
विविध पक्षहरू समेट्छ, जसमा पाठ्यक्रमले तोकेको उद्देश्य महत्त्वपूर्ण
आधार हो। शिक्षक र विद्यार्थी बीचको दोहोरो अन्तरक्रियाले सिकाइलाई प्रभावकारी
बनाउँछ, जसले विद्यार्थीलाई जिज्ञासु र सहभागी बनाउँछ। कोठा भित्र वा बाहिरको
पठनले शिक्षणलाई सन्दर्भपूर्ण र जीवनोपयोगी बनाउँछ। निर्धारित विषयवस्तुको पठनले
विद्यार्थीहरूलाई आवश्यक ज्ञान र सिप प्रदान गर्छ। निश्चित विषयवस्तुको प्रस्तुति, जस्तै
व्याख्यान, समूह चर्चा, र प्रायोगिक कार्यहरूले सिकाइलाई बहुआयामिक
बनाउँछ। यसरी, शिक्षणले पाठ्यक्रम, अन्तरक्रिया, पठन, र प्रस्तुति जस्ता पक्षहरूको
संयोजनमार्फत समग्र शिक्षा प्रक्रियालाई प्रभावकारी र समृद्ध बनाउँछ।
शिक्षण
को चार पक्षहरू जस्तै उद्देश्य, विषयवस्तु,
शिक्षण विधि, र
मुल्यांकनले प्रभावकारी रूपमा विवेचन गर्न सक्छन्। उद्देश्यले शिक्षकले
छात्रहरूलाई कसरी प्रेरित गर्ने र के लक्ष्य साध्ने छन् भन्ने व्याख्या गर्छ।
विषयवस्तुले कुन विषय वा कौशलको अध्ययन गराउँछ भन्ने ठान्नुपर्छ। शिक्षण विधिले
यसको प्रयोग कसरी गर्ने भन्ने छन्, र मुल्यांकनले शिक्षणको प्रभावसँगै छात्रको
सिद्धान्त र ज्ञानमा कसरी परिणाम पुर्याउँछ भन्ने बुझाउँछ। यस्तै प्रकारको
अनुच्छेद लेख्न सकिन्छ, जसले शिक्षण प्रक्रिया अनुगमनमा गहिरो अध्ययन
गर्न प्रेरित गर्छ।
शिक्षणका तत्वहरु Elements of Instruction
शिक्षणका लागि
आवश्यक पर्ने सम्पूर्ण पक्षहरुलाई शिक्षणका तत्वहरु भनिन्छ जसमा किन पढाउने
(उद्धेश्य), के पढाउने (विषयवस्तु), कसलाई पढाउने (सिकारु), कसरी पढाउने (शिक्षण
विधि) जस्ता कुराहरु निर्धारण गरिन्छ। उद्धेश्य, विषयवस्तु, सामग्री र शिक्षण
क्रियाकलाप साथै मुल्यांकन गरि चार ओटा शिक्षणका तत्वहरु हुन् जसको छोटकारीमा तल
उल्लेख गरिएको छ:
क)
उद्देश्य: शिक्षणको उद्देश्य
भनेको विद्यार्थीहरूको ज्ञान, सीप, र दृष्टिकोणमा सुधार ल्याउनु हो। उद्देश्य दुई प्रकारका हुन्छन्: साधारण र
विशिष्ट। साधारण उद्देश्यले ठूलो तस्बिरमा लक्ष्य निर्धारण गर्छ भने विशिष्ट
उद्देश्यले ठोस र मापनयोग्य लक्ष्यहरू निर्धारण गर्छ। यसले शिक्षण प्रक्रियालाई
संगठित र लक्षित बनाउँछ। उद्देश्यको प्रमुख भूमिका पाठ योजनामा हुन्छ, जसले शिक्षणको दिशा र लक्ष्य निर्धारण गर्छ। समयको आधारमा उद्देश्य पूरा
गर्न सकिने वा नसकिने दुवै खालका हुन्छन्, तर उनीहरूले
विद्यार्थीको सिकाइ प्रक्रियालाई प्रोत्साहित गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।
ख)
विषयवस्तु: विषयवस्तु भनेको
शिक्षणको मुख्य सामग्री हो जसले सिकाइको सन्दर्भ प्रदान गर्छ। यो विद्यार्थीको
रुचि, तह, र क्षमताअनुसार चयन
गरिन्छ। विषयवस्तुले पढाइको उद्देश्यलाई समर्थन गर्दै, विद्यार्थीलाई
आवश्यक ज्ञान र सीप प्रदान गर्छ। यसले शिक्षणलाई व्यवस्थित र केन्द्रित बनाउँछ,
जसले गर्दा विद्यार्थीहरूलाई विषयको गहिरो ज्ञान प्राप्त गर्न मद्दत
गर्छ। उदाहरणका लागि, गणितको कक्षामा, विषयवस्तुमा
अंकगणित, ज्यामिति, र बीजगणितको अध्ययन
समावेश हुन्छ।
ग)
सामग्री र शिक्षण क्रियाकलाप: सामग्री भनेको
शिक्षणमा प्रयोग गरिने स्रोतहरू हुन् जसले विद्यार्थीलाई अध्ययनमा सहजीकरण गर्छ।
सामग्रीका विभिन्न प्रकार हुन्छन्, जस्तै पाठ्यपुस्तक, भिडियो, लेख, र अन्य शैक्षिक
स्रोतहरू। सामग्रीको उद्देश्यसँग गहिरो सम्बन्ध हुन्छ र यसले विद्यार्थीको सिकाइ
अनुभवलाई सशक्त बनाउँछ। शिक्षण क्रियाकलाप भनेको उद्देश्य अनुरूप विद्यार्थीको
सहभागिता र अभ्यासलाई प्रोत्साहित गर्ने विधिहरू हुन्। यी क्रियाकलापहरूले राखिएको
उद्देश्य पूरा गर्न सहयोग पुर्याउँछन्। उदाहरणका लागि, विज्ञानको कक्षामा
प्रयोगशाला अभ्यासहरूले विद्यार्थीलाई सैद्धान्तिक ज्ञानलाई व्यवहारमा उतार्न
मद्दत गर्छ।
घ)
मुल्यांकन: मुल्यांकन भनेको
विद्यार्थीहरूको प्रगति र उपलब्धिको मापन गर्ने प्रक्रिया हो। यसले शिक्षणको कमीकमजोरी
पत्ता लगाउन र सुधार गर्न सहयोग पुर्याउँछ। मुल्यांकनले राखिएको उद्देश्यलाई
लेखाजोखा गर्छ र कक्षाकोठामा भएको शिक्षणको प्रभावकारितालाई मूल्याङ्कन गर्छ। यसले
शैक्षिक उपलब्धिहरूलाई समेत हेर्छ, जसले
गर्दा शिक्षकले विद्यार्थीको प्रगति अनुसार शिक्षण विधिमा सुधार गर्न सक्छन्।
उदाहरणका लागि, अंग्रेजीको कक्षामा, मुल्यांकनमा
लेखन परीक्षण, मौखिक प्रस्तुति, र
कक्षा छलफलमा विद्यार्थीको सहभागिता समावेश हुन्छ।
***
Posts
Post a Comment