Class 12 Instructional Pedagogy Unit 5: Classification of Instructional Methods: Teacher-initiated Methods: Lecture Method प्रवचन विधि

 

शैक्षणिक विधिको वर्गीकरण

Classification of Instructional Methods

Click for Video: https://www.youtube.com/watch?v=c_PbCPBhXSA 

 

शैक्षणिक विधिहरूलाइ विभिन्न तरिकाले वर्गीकरण गरेको पाइन्छ जस मध्ये विद्यार्थी केन्द्रित, शिक्षक केन्द्रित, सहयोगात्मक वा अन्तरक्रियात्मक आदिलाई लिन सकिन्छ । विद्यार्थी केन्द्रित विधि शिक्षार्थीहरूको सक्रिय सहभागिता र स्वायत्तता प्रवर्द्धन गर्छ। यसमा विद्यार्थीलगायतको विचारलाई प्राथमिकता दिइन्छ र उनीहरूको रुचि र आवश्यकताअनुसार पाठ्यक्रमलाई अनुकूलित गरिन्छ। शिक्षक केन्द्रित विधिमा शिक्षकले मुख्य भूमिकामा रहन्छन् र शिक्षा दिने क्रममा स्पष्ट निर्देशन र विषयवस्तुको गहिरो व्याख्या गर्छन्। सहयोगात्मक विधिमा विद्यार्थीहरूले समूहमा काम गरेर एकअर्कासँग विचार आदानप्रदान गर्छन्, जसले सामाजिक सीप र सहकार्यको भावना विकास गर्छ।

अन्ततः, अन्तरक्रियात्मक विधिमा कक्षा भित्र र बाहिरका गतिविधिहरूको माध्यमबाट सक्रिय संवाद र सहभागिता गरिन्छ, जसले विद्यार्थीहरूको प्रगतिमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। यी विधिहरू शिक्षाको विविधता र प्रभावकारिता बढाउने लक्ष्यमा कार्यान्वित गरिन्छ। शैक्षणिक विधिको वर्गीकरण निम्न तरिकाले गरेको पाइन्छ:

क) शिक्षक केन्द्रित विधिहरु (Teacher-initiated Methods)

Click for Video: https://www.youtube.com/watch?v=Uj7Pr0VDR4Y 

शिक्षक केन्द्रित विधि शिक्षणमा एक परम्परागत दृष्टिकोण हो जसमा शिक्षक मुख्य भूमिकामा रहन्छन्। यस विधिमा शिक्षक नै ज्ञानको स्रोत मानिन्छ र विद्यार्थीहरूलाई सूचना प्रदान गर्ने, व्याख्या गर्ने, र पाठ प्रस्तुत गर्ने कार्य गर्छन् । सिकाइ क्रियाकलापको करिब ८०% क्रियाकलापहरु शिक्षकले नै गर्ने गर्दछन । शिक्षकले वर्गको दिशा निर्देश गर्छन् र विद्यार्थीहरूलाई अनुसरण गर्न निर्देशन दिन्छन्। यस विधिमा विद्यार्थीहरू प्रायः श्रोता मात्र हुन्छन्, जसले सुनेर र नोट गरेर ज्ञान प्राप्त गर्छन्।

यद्यपि, यसले निश्चित विषयको ज्ञान दिनेमा प्रभावकारी भए पनि, विद्यार्थीहरूको सृजनात्मकता, आलोचनात्मक सोच, र सक्रिय सहभागितामा कमी हुन सक्छ। यी विधिहरु मध्ये केहीलाई यहाँ उल्लेख गरिएकोछ:

अ)   प्रवचन विधि (Lecture Method): प्रवचन विधि शिक्षकले विद्यार्थीसामु प्रत्यक्ष रूपमा जानकारी वा ज्ञान प्रस्तुत गर्ने शिक्षण विधि हो। यसमा शिक्षकले विषयवस्तु व्याख्या गर्ने, तथ्यहरू प्रस्तुत गर्ने, र जानकारी दिन मुख्य भूमिकामा हुन्छन्, जबकि विद्यार्थीहरू सुन्ने र नोट गर्ने प्रक्रियामा केन्द्रित हुन्छन्। यो विधि विशेष गरी नयाँ विषयवस्तुहरूको परिचय, सैद्धान्तिक ज्ञान, र विस्तृत विवरण प्रदान गर्न प्रभावकारी मानिन्छ। तर, यस विधिमा विद्यार्थीहरूको सहभागिता र आलोचनात्मक सोचको कमी हुन सक्छ, किनकि संवाद वा प्रश्नोत्तरको अवसर कम हुन्छ। यसैले, प्रवचन विधि प्रभावकारी बनाउन शिक्षकले उदाहरणहरू, चित्रहरू, र संवादको सन्दर्भ प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ।

प्रवचन विधिका फाइदाहरू

Advantages of Lecture Method

·        स्पष्ट जानकारी प्रस्तुत गर्न सक्षम – शिक्षकले जानकारी व्यवस्थित र तार्किक तरिकाले प्रस्तुत गर्न सक्छन्।

·        समय बचत – एकै समयमा धेरै विद्यार्थीलाई ठूलो परिमाणको जानकारी दिन सकिन्छ।

·        ठूलो वर्गको लागि उपयुक्त – धेरै विद्यार्थीलाई एउटै समयमा समान जानकारी दिने क्षमता हुन्छ।

·        विषयको व्यापक व्याख्या – जटिल वा गहन विषयवस्तुहरूको विस्तृत व्याख्या सम्भव हुन्छ।

प्रवचन विधिका बेफाइदाहरू

Disadvantages of the Lecture Method

·        सक्रिय सहभागिताको कमी – विद्यार्थीहरू श्रोता मात्र हुने हुँदा उनीहरूको सोच, सृजनात्मकता, र संवाद क्षमता कम सक्रिय हुन्छ।

·        आलोचनात्मक सोचको अभाव – विद्यार्थीहरूले प्रश्न सोध्ने वा विचार व्यक्त गर्ने मौका नपाउने हुँदा आलोचनात्मक सोचको कमी हुन सक्छ।

·        स्मरणमा कठिनाई – लामो प्रवचनले विद्यार्थीलाई ध्यान दिन कठिन हुन सक्छ, जसले गर्दा जानकारी बिर्सन सक्छन्।

·        सीमित व्यक्तिगत ध्यान – शिक्षकले सबै विद्यार्थीको व्यक्तिगत आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्न कठिनाई अनुभव गर्न सक्छन्।

प्रवचन विधिलाई प्रभावकारी बनाउन निम्न उपायहरू उपयोगी हुन सक्छन्:

·        दृश्य सामग्रीको प्रयोग – स्लाइड, चित्र, चार्ट, र भिडियो जस्ता सामग्री प्रयोग गर्दा पाठ बुझ्न सजिलो र आकर्षक हुन्छ।

·   उदाहरण र कथाहरू – व्याख्यालाई रोचक र व्यावहारिक बनाउन वास्तविक जीवनका उदाहरण र कथाहरू समावेश गर्नुपर्छ।

·  विद्यार्थीहरूको ध्यान आकर्षित गर्ने – प्रवचनको क्रममा प्रश्न सोध्ने, साना अन्तरक्रियात्मक गतिविधिहरू गराउने, र विद्यार्थीको ध्यान केन्द्रित राख्ने प्रयास गर्नुपर्छ।

·    सारांश र दोहोर्याइ – मुख्य बुँदाहरूलाई संक्षिप्त रूपमा दोहोर्याएर समीक्षा गर्दा जानकारी स्थायी रूपमा स्मरण गर्न मद्दत हुन्छ।

·        सम्बन्धित सामग्रीलाई टुक्रामा प्रस्तुत गर्ने – लामो प्रवचनलाई स-साना खण्डमा बाँडी, प्रत्येक खण्डपछि छोटो छलफल वा विश्राम दिने।

·        फिडब्याकको समावेश – विद्यार्थीहरूलाई प्रवचन पछि प्रश्न गर्न प्रोत्साहन गर्ने र उनीहरूको बुझाइको स्तर बुझ्न फिडब्याक लिने।

 

प्रवचन विधिका योजना, तयारी र प्रक्रिया निम्न बुँदामा वर्णित छन्:

Plan, Preparation, and Process of Lecture Method

·        विषयवस्तुको छनोट (Selection of Subject Matter): शिक्षकले पाठको उद्देश्य र विद्यार्थीहरूको आवश्यकतालाई ध्यानमा राखेर विषयवस्तुको छनोट गर्छन्। विषयवस्तु सन्दर्भ, पाठ्यक्रमसँग मेल खाने, र ज्ञानलाई व्यवस्थित ढंगले प्रस्तुत गर्न सकिने हुनुपर्छ।

·        सामग्रीको व्यवस्थापन (Materials Management): छनोट गरिएको विषयको आधारमा आवश्यक सामग्री, तथ्यांक, उदाहरण, चित्र, चार्ट, र अन्य स्रोतहरू संकलन र व्यवस्थापन गरिन्छ। यसमा विद्यार्थीको स्तर अनुसार सजिलो र स्पष्ट सामग्री तयार गर्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

·        योजना (Planning): प्रवचनको संरचना तयार गरिन्छ, जसमा समय व्यवस्थापन, मुख्य बुँदाहरूको क्रमबद्ध प्रस्तुति, तथा दृष्टान्त र व्याख्या गर्ने क्रममा कसरी अगाडि बढ्ने भन्ने निर्णय गरिन्छ। प्रवचनको क्रममा विद्यार्थीहरूको ध्यान आकर्षित गर्न विचार गरिन्छ।

·        परिचय (Introducing): प्रवचनको सुरुवातमा विषयवस्तुको महत्त्व र उद्देश्य स्पष्ट पारिन्छ। यसले विद्यार्थीलाई विषयप्रति रुचि जगाउँछ र उनीहरूलाई प्रवचनका मुख्य विषयवस्तुमा ध्यान केन्द्रित गर्न मद्दत गर्छ।

·        प्रवचन (Lecturing): शिक्षकले योजनाबद्ध ढंगले मुख्य बुँदाहरू व्याख्या गर्छन्। तथ्य, अवधारणा, र सैद्धान्तिक जानकारीलाई उदाहरण र दृष्टान्तसहित प्रस्तुत गरिन्छ। प्रवचनले स्पष्ट, सरल, र सन्देशमूलक हुनुपर्छ।

·        प्रश्नोत्तर र निष्कर्ष (Conclusions): प्रवचनको अन्त्यतिर वा बीच-बीचमा विद्यार्थीलाई प्रश्न सोध्न र स्पष्टिकरणको लागि अवसर दिइन्छ। यसले उनीहरूको बुझाइलाई सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्दछ र छलफललाई प्रोत्साहन गर्दछ। प्रवचनको अन्त्यमा मुख्य बुँदाहरूको पुनरावलोकन गरिन्छ र विषयको सारांश दिइन्छ। शिक्षकले पाठको महत्त्व र प्रयोगको औचित्य पुन: जोड दिन्छन्, जसले विद्यार्थीलाई सिकेको कुरा स्थायी रूपमा स्मरण गर्न सघाउँछ।

 प्रवचन विधिको प्रयोग

 Use of Lecture Method  

प्रवचन विधिको प्रयोगलाई निम्न बुँदागत रूपमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ:

·        सूचना वा ज्ञान प्रदान गर्न – नयाँ विषयवस्तु वा तथ्यहरू बुझाउन शिक्षकले यो विधि प्रयोग गर्छन्।

·        सैद्धान्तिक ज्ञान व्याख्या गर्न – जटिल सैद्धान्तिक अवधारणाहरूलाई सरल र व्यवस्थित रूपमा प्रस्तुत गर्न यो विधि उपयोगी हुन्छ।

·        ठूलो संख्यामा विद्यार्थीहरूलाई शिक्षण गर्न – ठूलो संख्यामा विद्यार्थीहरूको समक्ष विषयवस्तु समान रूपले प्रस्तुत गर्न यो विधि उपयुक्त हुन्छ।

·        समयको कुशल व्यवस्थापन गर्न – सीमित समयभित्र धेरै जानकारी प्रभावकारी रूपमा दिने बेला यो विधि प्रयोग गरिन्छ।

·        पाठ्यक्रमको परिपूर्णता सुनिश्चित गर्न – शिक्षण योजना पूरा गर्न र पाठ्यक्रम अनुसार जानकारी दिन प्रवचन विधि प्रयोग गरिन्छ।

·        निर्देशात्मक जानकारी प्रदान गर्न – विशेष निर्देशन वा नियमहरू विद्यार्थीलाई बुझाउन यो विधि प्रभावकारी हुन्छ।

·        प्रारम्भिक परिचय गराउन – कुनै नयाँ विषयमा प्रारम्भिक जानकारी दिने क्रममा शिक्षकले प्रवचन विधिको प्रयोग गर्छन्।

***

Click for Next Lesson: https://limbuchandrabahadur.blogspot.com/2025/07/class-12-instructional-pedagogy-unit-5_30.html