Class 12 Instructional Pedagogy Unit 5: Importance and Principles of Instructional Methods शैक्षणिक विधिको महत्वहरु र सिद्धान्तहरु

 

शैक्षणिक विधिको महत्वहरु

Importance of Instructional Methods  

शैक्षणिक विधिहरूले शिक्षण प्रक्रियालाई व्यवस्थित, प्रभावकारी, र विद्यार्थी-केंद्रित बनाउने क्षमतामा निहित छ। यी विधिहरूले शिक्षणलाई सिद्धान्त, मनोविज्ञान, र अन्तरक्रियात्मकतामा आधारित बनाएर ज्ञानको संरचना र पहुँचलाई वैज्ञानिक आधार दिन्छन्। सही विधिहरू प्रयोग गर्दा शिक्षकहरूले विद्यार्थीहरूलाई गहिरो रूपमा संलग्न गराउन, उत्प्रेरणा दिन, र उनीहरूको संज्ञानात्मक विकासलाई समर्थन गर्न सक्छन्। यसले विभिन्न सिकाइ शैली र आवश्यकताहरूलाई सम्बोधन गर्दै व्यक्तिगत र समुहगत सिकाइको सन्तुलन कायम राख्न मद्दत गर्दछ।

यस्ता विधिहरूले विद्यार्थीहरूलाई आफ्नो क्षमतामा विश्वास बढाउने, समस्याहरूलाई नवीन तरिकाले समाधान गर्ने र दीर्घकालीन सिकाइको लागि तयार गर्ने महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। शैक्षणिक विधिको महत्वलाइ निम्न वुदामा देखाउन सकिन्छ:

·        कक्षा शिक्षणलाइ प्रभावकारी बनाउने,

·        राखिएको उद्धेश्यलाइ पुरा गराउने, 

·        कठिन विषयवस्तुलाई सरल रुपमा प्रस्तुत गर्न सहयोग गर्ने,

·        सिकाइमा विद्यार्थीको सहभागिता बढाउने,

·        विद्यार्थीलाई सिकाइप्रति आकर्षित गराउने,

शैक्षणिक विधिको सिद्धान्तहरु

Principles of Instructional Methods

शैक्षणिक विधिहरूले शिक्षणलाई प्रभावकारी बनाउन सहयोग गर्छन्। उद्देश्यको सिद्धान्तले शिक्षणमा स्पष्ट लक्ष्यको आवश्यकता देखाउँछ, जबकि व्यक्तिगत विभिन्नताको सिद्धान्तले प्रत्येक विद्यार्थीको फरक क्षमता र रुचिलाई ध्यानमा राख्छ। स्व-क्रियाकलाप र अन्तरक्रियाको सिद्धान्तले विद्यार्थीलाई सक्रिय र संलग्न राख्न मद्दत गर्छ। यी सिद्धान्तहरूले शिक्षण प्रक्रियालाई व्यवस्थित, सहभागितामूलक, र प्रभावकारी बनाउँछन्। शैक्षणिक विधिको सिद्धान्तहरु निम्न रहेकाछन:

क)       उद्देश्यको सिद्धान्त (Principle of Objective): यो सिद्धान्तले शिक्षण प्रक्रियामा स्पष्ट उद्देश्यको महत्वलाई जोड दिन्छ। कुनै पनि पाठ वा विषय सिकाउनुपूर्व शिक्षकले निश्चित उद्देश्य निर्धारण गर्नुपर्ने हुन्छ, जसले सिकाइलाई प्रभावकारी र योजनाबद्ध बनाउँछ। उद्देश्यले विद्यार्थीको ध्यान केन्द्रित गर्न मद्दत गर्छ।

ख)       अवसरको सिद्धान्त (Principle of Opportunity): यस सिद्धान्तअनुसार, विद्यार्थीहरूलाई शिक्षणको विभिन्न अवसर प्रदान गरिनुपर्छ, जसबाट उनीहरूले नवीन ज्ञान र सीपहरू सिक्न सक्छन्। यसले सिकाइमा विविधता र नवीनता ल्याउँछ, जसले विद्यार्थीहरूलाई विभिन्न तरिकाबाट ज्ञान आर्जन गर्ने अवसर दिन्छ।

ग)  व्यक्तिगत विभिन्नताको सिद्धान्त (Principle of Individual Difference): यो सिद्धान्तले भन्छ कि प्रत्येक विद्यार्थी फरक-फरक रुचि, क्षमताहरू, र सिकाइ शैलीका साथ आउँछन्। शिक्षकले विद्यार्थीको व्यक्तिगत आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्नुपर्छ, जसले सिकाइलाई अधिक प्रभावकारी र समावेशी बनाउँछ।

घ)  सिकाइका नियमहरूको सिद्धान्त (Principle of Learning Theory): यो सिद्धान्तले शिक्षण र सिकाइका निश्चित नियमहरूको पालन गर्नुपर्ने कुरालाई प्रष्ट पार्छ। उदाहरणका लागि, थार्नडाइकको सिकाइका नियमहरू (तत्काल प्रतिफल, अभ्यास, प्रभाव) शिक्षण प्रक्रियामा उपयोग गरिन्छ, जसले सिकाइलाई सुदृढ बनाउन मद्दत गर्छ।

ङ)   स्व-क्रियाकलापको सिद्धान्त (Principle of Self-Activity): यस सिद्धान्तअनुसार, विद्यार्थीहरूलाई स्व-सक्रिय बनाउनु महत्वपूर्ण छ। विद्यार्थीले आफ्नो पहलमा काम गर्न, खोज गर्न, र अन्वेषण गर्न पाउनु आवश्यक छ, जसले उनीहरूको ज्ञान र सीपहरूलाई अझ मजबुत बनाउँछ।

च)  अन्तरक्रियाको सिद्धान्त (Principle of Interactivity): यो सिद्धान्तले शिक्षक र विद्यार्थीबीचको अन्तरक्रियालाई महत्त्व दिन्छ। अन्तरक्रियात्मक शिक्षण विधिहरूले विद्यार्थीको सहभागिता र संलग्नतालाई बढाउँछ, जसले सिकाइलाई बढी जीवन्त र प्रभावकारी बनाउँछ।

छ) एकीकृतको सिद्धान्त (Principle of Integrity): यस सिद्धान्तले शिक्षणलाई एकीकृत रूप दिनुपर्ने कुरालाई समर्थन गर्छ। विषयवस्तुहरूलाई एकअर्कासँग समन्वय गरेर प्रस्तुत गर्दा विद्यार्थीहरूले विभिन्न ज्ञानका क्षेत्रहरू बीचको सम्बन्ध बुझ्न सक्दछन्, जसले उनीहरूको समग्र सिकाइलाई गहिरो बनाउँछ।

ज) अर्थपूर्ण सिकाइको सिद्धान्त (Principle of Meaningful Learning)  : यो सिद्धान्तले सिकाइलाई विद्यार्थीको वास्तविक जीवनसँग जोड्नुपर्ने कुरामा जोड दिन्छ। जब विद्यार्थीले सिकेको ज्ञानलाई जीवनमा प्रयोग गर्न सक्नेछन्, उनीहरूको सिकाइ अर्थपूर्ण र स्थायी हुन्छ।

झ) सफलताको सिद्धान्त (Principle of Success): सफलताको सिद्धान्तले भन्छ कि विद्यार्थीले आफ्नो प्रयासमा सफल भएको अनुभव गर्दा उनीहरूको आत्मविश्वास र सिकाइमा रुचि बढ्छ। यसकारण, शिक्षण प्रक्रियामा सकारात्मक प्रतिक्रियाले विद्यार्थीलाई प्रोत्साहित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

***

 Click for Next Lesson: https://limbuchandrabahadur.blogspot.com/2025/07/class-12-instructional-pedagogy-unit-5_9.html