Class 12 Instructional Pedagogy Unit 5: Instructional Method and its Characteristics शैक्षणिक विधि र यसका विशेषताहरु

 

एकाइ पाच: शैक्षणिक विधिहरु

Instructional Methods

 Click for Video: https://www.youtube.com/watch?v=xHb53075Ppo

शैक्षणिक विधिको अर्थ

Meaning of Instructional Method

विषयवस्तुको सहयोगले पाठ्यक्रमले तोकेको उद्धेश्य पुरा गर्न अपनाईने रणनीतिलाई नै शैक्षणिक विधि भनिन्छ । शैक्षणिक विधि (Educational Method) भन्नाले शिक्षा प्रदान गर्ने प्रक्रिया, तरिका वा प्रविधिलाई जनाउँछ। यसले शिक्षण र सिकाइलाई व्यवस्थित र प्रभावकारी बनाउन प्रयोग गरिने विभिन्न दृष्टिकोणहरू, तरिकाहरू, र प्रविधिहरूलाई समेट्छ। शैक्षणिक विधिहरूको चयन शिक्षार्थीको उमेर, सिकाइका लक्ष्यहरू, तथा विषयवस्तुको प्रकृति अनुसार फरक हुन सक्छ। उदाहरणका लागि, कक्षा शिक्षण, प्रोजेक्ट-आधारित शिक्षण, प्रयोगात्मक शिक्षण, संवादमूलक विधि, र ट्युटोरियल विधि शैक्षणिक विधिका केही उदाहरणहरू हुन्।

शैक्षणिक विधिको मुख्य उद्धेश्य भनेको शिक्षणमा विषयवस्तुको प्रस्तुति हो। प्राचिन समयमा आफुले जानेको कुरा अरुलाई सिकाउने चलनको रुपमा शैक्षणिक विधिको प्रयोग भएको पाइन्छ । प्लेटो र सुकरातले वादविवाद विधिको प्रतिपादन गरेका थिए भने आगमन र निगमन विधिको विकास धेरै अगाडी भएको पाइन्छ । यसरीनै मद्यकालमा व्याख्यान विधि र आजको समयमा बालकेन्द्रित बिधि प्रचलन मा रहेको छ ।

शैक्षणिक विधिको विशेषताहरु

Characteristics of Instructional Methods

शैक्षणिक विधिहरूले शिक्षण प्रक्रियालाई प्रभावकारी र विद्यार्थीमूलक बनाउँछन्। यी विधिहरू सिद्धान्तमा आधारित हुन्छन्, जसले शिक्षणलाई दार्शनिक र वैज्ञानिक आधार प्रदान गर्छ। अन्तरक्रियात्मक स्वभावले विद्यार्थी र शिक्षकबीचको संवादलाई बलियो बनाउँदै सिकाइलाई जीवित र व्यावहारिक बनाउँछ। उत्प्रेरणा शिक्षा प्रक्रियामा एक प्रमुख तत्व हो, जसले विद्यार्थीहरूलाई सक्रिय रूपमा संलग्न राख्न मद्दत गर्छ। साथै, मनोविज्ञानमा आधारित शैक्षणिक विधिहरूले विद्यार्थीहरूको संज्ञानात्मक विकास र मानसिक अवस्थालाई ध्यानमा राखेर शिक्षा प्रदान गर्दछ, जसले उनीहरूको सिकाइ क्षमतालाई अझ प्रभावकारी बनाउँछ।

यी विशेषताहरूको समन्वयले शिक्षा प्रणालीलाई अझ बढी समावेशी, आकर्षक, र दीर्घकालीन सिकाइका लागि उपयुक्त बनाउँछ। शैक्षणिक विधिहरु निम्न विशेषताहरुमा आधारित छन्:

क)       सिद्धान्तमा आधारित (Based on Principle): शैक्षणिक विधिहरू सिद्धान्तमा आधारित हुँदा तिनीहरू दार्शनिक, वैज्ञानिक, वा मनोवैज्ञानिक सिद्धान्तहरूको प्रयोगद्वारा शिक्षण प्रक्रियालाई व्यवस्थित बनाउँछन्। यसले शिक्षणलाई केवल अनुभवमा मात्र निर्भर नगरी प्रमाणित ज्ञानको आधारमा अगाडि बढाउँछ, जसले सिकाइको गुणस्तरमा सुधार ल्याउँछ।

ख) अन्तरक्रियात्मक (Interactive): अन्तरक्रियात्मक विधिहरूले शिक्षक र विद्यार्थीबीचको प्रत्यक्ष संवादलाई प्राथमिकता दिन्छन्। यसले विद्यार्थीहरूको सक्रिय सहभागिता र संलग्नतालाई सुनिश्चित गर्दै प्रश्न गर्ने, छलफल गर्ने र विचार आदानप्रदान गर्ने वातावरण सिर्जना गर्छ, जसले ज्ञानलाई गहिरो बनाउन सहयोग पुर्‍याउँछ।

ग)  उत्प्रेरणा (Motivating): उत्प्रेरणा विद्यार्थीहरूको सिकाइमा सक्रिय सहभागिताका लागि अत्यावश्यक मानिन्छ। शैक्षणिक विधिहरूले विद्यार्थीहरूलाई आन्तरिक वा बाह्य रूपमा प्रेरित गर्ने रणनीतिहरूको प्रयोग गर्छन्, जसले तिनीहरूको रुचि, ध्यान र लगनशीलतालाई बढाउँछ, र प्रभावकारी ढंगमा ज्ञान ग्रहण गराउँछ।

घ)  मनोविज्ञानमा आधारित (Based on Psychology): शैक्षणिक विधिहरू मनोविज्ञानमा आधारित हुँदा विद्यार्थीहरूको मानसिक, संज्ञानात्मक, र भावनात्मक अवस्थालाई ध्यानमा राख्छन्। यसले विद्यार्थीहरूको सिकाइ प्रक्रिया र क्षमता बुझेर तिनीहरूको आवश्यकता अनुसार व्यक्तिगत वा समूहमुखी शिक्षणको विकास गर्न मद्दत गर्छ।

***

Click for Next Lesson: https://limbuchandrabahadur.blogspot.com/2025/07/class-12-instructional-pedagogy-unit-5_13.html