Class 12 Instructional Pedagogy Unit 5: Demonstration Method प्रदर्शन विधि

 

 प्रदर्शन विधि  

Demonstration Method

 Click for Video in Hindi: https://www.youtube.com/watch?v=EfyVFLIIrsA

अ)       प्रदर्शन विधि (Demonstration Method): प्रदर्शन विधि शिक्षणको एउटा तरिका हो जसमा शिक्षकले कुनै कार्य, प्रक्रिया, वा सीपलाई प्रत्यक्ष रूपमा प्रदर्शन गरेर विद्यार्थीहरूलाई सिकाउँछन्। यस विधिमा शिक्षकले आफूले गर्ने कामलाई चरणबद्ध रूपमा देखाउँदै, विस्तृत रूपमा व्याख्या गर्दै, र आवश्यक उपकरण तथा सामग्रीको (चित्र, नक्सा, नमुना, ग्लोब ) प्रयोग गरेर पाठ सिकाउने प्रयास गर्छन्। विद्यार्थीहरूले शिक्षकको प्रदर्शनलाई अवलोकन गरी सिक्ने मौका पाउँछन् र पछि आफैंले अभ्यास गर्न सक्छन्। यो विधि विशेष गरी प्रयोगात्मक विषयहरू जस्तै विज्ञान, प्रविधि, कला, र सीप विकासका कक्षाहरूमा प्रभावकारी मानिन्छ, किनकि यसले सैद्धान्तिक ज्ञानलाई व्यवहारिक कार्यमा रूपान्तरण गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ। शिक्षाविद रिचार्डका अनुसार, प्रदर्शन विधिमा शिक्षकको भूमिका मात्र जानकारी दिनेमा सीमित हुँदैन, बरु उनीहरूको मार्गदर्शन र सही तरिका देखाएर सिकाउने क्षमतामा आधारित हुन्छ।

प्रदर्शन विधिका फाइदाहरू

Advantages of Demonstration Method

·        व्यावहारिक सिकाइ – विद्यार्थीहरूले प्रत्यक्ष रूपमा काम वा प्रक्रिया हेरेर सिक्न सक्छन्, जसले व्यवहारिक ज्ञानमा वृद्धि गर्छ।

·        स्पष्ट बुझाइ – जटिल प्रक्रियाहरू र सीपहरू प्रदर्शन गर्दा विद्यार्थीलाई सहज रूपमा बुझ्न र सिक्न मद्दत हुन्छ।

·        सक्रिय सहभागिता – विद्यार्थीहरूलाई प्रदर्शन पछि आफैंले अभ्यास गर्ने अवसर दिन सकिन्छ, जसले उनीहरूको सक्रिय सहभागिता र रुचि बढाउँछ।

·        लामो समयसम्म स्मरण शक्ति – प्रत्यक्ष अवलोकन र अभ्यासका कारण विद्यार्थीहरूले सिकेका कुरा लामो समयसम्म सम्झन सक्छन्।

·        सिकाइमा आकर्षण – दृश्य र व्यावहारिक तत्वहरूको प्रयोगले विद्यार्थीहरूको ध्यान केन्द्रित गराउँछ र सिकाइलाई रोचक बनाउँछ।

प्रदर्शन विधिका बेफाइदाहरू

Disadvantages of Demonstration Method

·     समय लाग्ने – विस्तृत प्रदर्शन र प्रत्येक विद्यार्थीलाई हेर्न समय लाग्न सक्छ, जसले गर्दा लामो समय लाग्ने संभावना हुन्छ।

·      ठूलो समूहका लागि कठिनाई – ठूलो संख्यामा विद्यार्थीहरूलाई व्यक्तिगत रूपमा प्रदर्शन देखाउन र सिकाउन कठिन हुन्छ।

·  स्रोत आवश्यक – प्रदर्शनका लागि विभिन्न उपकरण, सामग्री, र स्रोतहरूको आवश्यकता पर्न सक्छ, जुन सबै ठाउँमा उपलब्ध नहुन सक्छ।

·   शिक्षकमा निर्भरता – विद्यार्थीहरूको सिकाइ शिक्षकमाथि अत्यधिक निर्भर हुन सक्छ, र शिक्षकको प्रदर्शनले मात्र सीमित ज्ञान प्रदान हुन सक्छ।

·   अभ्यासको कमी – सबै विद्यार्थीलाई पर्याप्त अभ्यासको मौका नदिने हो भने उनीहरूको सीपमा कमी हुन सक्छ।

प्रदर्शन विधिलाई प्रभावकारी बनाउन निम्न उपायहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ:

·   पूर्व तयारी – शिक्षकले प्रदर्शन गर्नुअघि विषयवस्तुको राम्रोसँग तयारी गर्नु आवश्यक छ। आवश्यक उपकरण र सामग्री समयमै तयार पारेर प्रदर्शनको लागि योजना बनाउनु महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

·   स्पष्ट र व्यवस्थित प्रदर्शन – शिक्षकले प्रदर्शनलाई चरणबद्ध रूपमा प्रस्तुत गर्नुपर्छ। प्रत्येक चरणलाई स्पष्ट रूपमा देखाउन र व्याख्या गर्नुपर्ने हुन्छ ताकि विद्यार्थीहरूले राम्रोसँग बुझून्।

·      विद्यार्थीहरूलाई सहभागी गराउनु – प्रदर्शनको क्रममा विद्यार्थीहरूलाई प्रश्न सोध्न र प्रक्रिया बुझ्नका लागि प्रोत्साहन गरिनुपर्छ। यसले उनीहरूको ध्यान केन्द्रित रहन्छ र सिकाइलाई अझ सजीव बनाउँछ।

·    अभ्यासको अवसर दिनु – विद्यार्थीहरूलाई शिक्षकको प्रदर्शन पछि आफैंले कार्य गर्न मौका दिनुपर्छ। यसले उनीहरूलाई प्रदर्शन गरेको सीपलाई व्यवहारमा उतार्न सघाउँछ।

·     प्रतिक्रिया र सुधार – विद्यार्थीहरूलाई अभ्यासपछि फिडब्याक दिनुपर्छ, जसले गर्दा उनीहरू आफ्ना त्रुटिहरू सुधार्न र सीपलाई निखार्न सक्छन्।

·      दृश्य सामग्रीको प्रयोग – प्रदर्शनसँगै चित्र, भिडियो, र अन्य दृश्य सामग्रीहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ ताकि विद्यार्थीहरूलाई विषयवस्तु बुझ्न सजिलो होस्।

·        समूहमा विभाजन – ठूलो समूहलाई साना समूहमा विभाजन गरेर प्रदर्शन गराउँदा व्यक्तिगत ध्यान दिन र प्रत्येक विद्यार्थीलाई पर्याप्त सिकाइ अनुभव प्रदान गर्न सकिन्छ।

·        समीक्षा र पुनरावलोकन – प्रदर्शनको अन्त्यमा शिक्षकले मुख्य बुँदाहरूको समीक्षा गर्नु पर्छ ताकि विद्यार्थीहरूले सिकेको कुरा सम्झन र समेट्न सकून्।

 

प्रदर्शन विधिका योजना, तयारी र प्रक्रियालाई तलका बुँदामा बर्णन गरिएको छ:

·  विषयवस्तुको छनोट: प्रदर्शनको विषयवस्तु चयन गर्दा, यसको महत्व र विद्यार्थीको रुचि विचार गर्नु महत्त्वपूर्ण छ। यसले तपाईंलाई एक सुसंगत र आकर्षक विषय छनोट गर्न मद्दत गर्नेछ। छनोट गरेको विषयवस्तु परिष्कृत र प्रासंगिक हुनु पर्छ।

·  तयारी: तयारीको चरणमा, विषयवस्तु अध्ययन गर्न र अनुसन्धान गर्न आवश्यक छ। सामग्री सङ्ग्रहण र विचारको संगठित रूपरेखा बनाउन महत्त्वपूर्ण छ। यसमा दृश्य सामग्री, सामग्रीको सुव्यवस्थित प्रस्तुति, र सम्भावित प्रश्नहरूको उत्तर तयार गर्नु पनि समावेश छ।

·   पूर्व अभ्यास: प्रस्तुतीकरण अघि पूर्व अभ्यास गर्नु महत्त्वपूर्ण छ। यसले प्रदर्शनको प्रवाह सुधार्न, समय व्यवस्थापन गर्न, र आत्म-संवेदनशीलता बढाउन मद्दत गर्छ। अभ्यास गर्दा प्रस्तुतीकरणको टोन, गति, र शारीरिक भाषा ध्यानमा राख्न महत्त्वपूर्ण छ।

·  परिचय: परिचय चरणमा, विद्यार्थीलाई आफूलाई र आफ्नो विषयवस्तुलाई परिचित गराउनु पर्दछ। यो सामान्यतया आकर्षक र स्पष्ट हुनु पर्छ ताकि विद्यार्थीको ध्यान आकर्षित गर्न सकियोस्। परिचयले प्रदर्शनको उद्देश्य र संरचनाको संक्षिप्त अवलोकन दिनु पर्दछ।

·    प्रस्तुति: प्रस्तुति मुख्य चरण हो जहाँ तपाईंले तयार गरेको सामग्री विद्यार्थीलाई प्रस्तुत गर्नुहुन्छ। यसमा स्पष्टता, आत्म-विश्वास, र प्रभावशाली भाषाशैली प्रयोग गर्नु महत्त्वपूर्ण छ। दृश्य सामग्री र तर्कहरूको सहयोगले प्रस्तुतीकरणलाई अझ प्रभावकारी बनाउँछ।

·  छलफल: प्रस्तुतीकरणपछि छलफलको चरणमा, विद्यार्थीहरूले प्रश्न गर्न र प्रतिक्रिया दिन सक्छन्। यो चरणले विद्यार्थीको सरोकार र जिज्ञासा बुझ्न र थप जानकारी दिने अवसर प्रदान गर्छ। यसले प्रस्तुतीकरणलाई थप परिष्कृत गर्न मद्दत गर्न सक्छ।

·   निष्कर्ष: निष्कर्षमा, प्रस्तुतीकरणको मुख्य बुँदाहरूलाई संक्षेपमा प्रस्तुत गर्नु पर्छ। यसले विद्यार्थीलाई महत्वपूर्ण बुँदाहरू सम्झाउने र सम्भावित कार्यवाही वा विचार गर्न प्रोत्साहित गर्ने उद्देश्य राख्छ। निष्कर्षले प्रस्तुतीकरणलाई बलियो अन्त्य दिने काम गर्छ।

***

Click for Next Lesson: https://limbuchandrabahadur.blogspot.com/2025/07/class-12-instructional-pedagogy-unit-5_37.html