Class 12 Instructional Pedagogy Unit 4: Teaching Materials and Their Uses शैक्षणीक सामाग्री र यसको प्रयोग

 

एकाइ चार

शैक्षणीक सामाग्रीहरु

Teaching Materials

Click for Video: https://www.youtube.com/watch?v=nzsY28cLgsg 

शैक्षणीक सामाग्रीको अर्थ र अवधारणा

Meaning and Concept of Teaching materials

शैक्षिक सामग्री भन्नाले शिक्षकले शिक्षण-सिकाई प्रक्रियामा प्रयोग गर्ने भौतिक, डिजिटल, वा अन्य प्रकारका स्रोतहरूलाई बुझिन्छ । यस्ता सामाग्रीहरु विशेषगरी पढाउने विषयवस्तु र शिक्षण विधिमा भर पर्छ । यी सामग्रीले विद्यार्थीहरूलाई अध्ययनमा सहायता पुर्याउँछ र शिक्षकहरूलाई पाठहरू सरल र प्रभावकारी ढंगले प्रस्तुत गर्न मद्दत गर्छ । पाठ्यक्रमले तोकेको शैक्षिक उद्धेश्य प्राप्तिको लागि शिक्षक र विद्यार्थी बीच निर्धारित विषयवस्तुमा हुने अन्तरक्रियाको क्रममा प्रयोग गरिने उपकरण वा विविध सामाग्रीहरु लाई नै शैक्षणीक सामाग्रीहरु भनिन्छ ।

प्राचिन समयमा डेसीडेरियस इरास्मसले शैक्षिक सामग्रीको प्रयोगमा जोड दिएको पाइन्छ भने कमेनियसले समेत शिक्षणमा तस्विर र खेल लाइ जोड दिएको पाइन्छ । शैक्षिक सामग्रीमा पाठ्यपुस्तकहरू, कार्यपत्रहरू, भिडियोहरू, अडियोहरू, चित्रहरू, चार्टहरू, मोडेलहरू, पावरपोइन्ट प्रस्तुतीकरण, अनलाइन पाठहरू, र अन्य शैक्षिक एप्लिकेसनहरू समावेश हुन सक्छन् । यस्ता सामग्रीले विद्यार्थीहरूको सिकाइ प्रक्रिया सहज, रुचिकर, र प्रभावकारी बनाउने उद्देश्य राख्दछ। शैक्षणीक सामाग्रीहरुलाई विभिन्न तवरले परिभाषित गरेको पाइन्छ:

क)       शारीरिक अंग, हात, आँखा, कान, र नाकको उपयुक्त प्रशिक्षण र अभ्यासबाट प्राप्त गरिएको बौद्धिकता नै वास्तविक शिक्षा हो ।  - महात्मा गान्धी

ख)       बी.एस. ब्लूम (B.S. Bloom) अनुसार शैक्षिक सामग्रीहरु तिनै स्रोतहरू हुन् जसले विद्यार्थीहरूको बौद्धिक विकास, भावनात्मक वृद्धि, र व्यावहारिक सीपहरूलाई सम्बोधन गर्छ ।

ग)        मानिस, घटना, वस्तु, कारण, र प्रभावको सम्बन्धको आधारमा विविध अनुभवहरु प्राप्त गर्ने श्रव्यदृश्य सामाग्रीहरुले सिकारुहरुलाई अवसर प्रदान गर्छ । - क्रो एण्ड क्रो

शैशिक सामग्री छनोट गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरु

Consideration in Selecting Teaching materials 

Click for Video: https://www.youtube.com/watch?v=IsH8Nevzc8Y 

शैक्षिक सामग्री छनोट गर्दा शैक्षिक उद्देश्यहरू, विद्यार्थीहरूको आवश्यकताहरू, र सामग्रीको गुणस्तरमा ध्यान दिनुपर्छ। सामग्रीले पाठ योजनाका लक्ष्यहरू पूरा गर्नुका साथै विद्यार्थीहरूको उमेर, रुचि, र सिकाइ शैलीअनुसार उपयुक्त हुनुपर्छ। सहज उपलब्धता र स्पष्ट प्रस्तुति सामग्रीको महत्त्वपूर्ण पक्षहरू हुन्, जसले विद्यार्थीहरूको ध्यान खिच्न र सिकाइ प्रक्रियामा सक्रिय बनाउँछ। समयसापेक्ष र सांस्कृतिक रूपमा उपयुक्त सामग्रीले सामाजिक र नैतिक संवेदनशीलतालाई सम्बोधन गर्नुपर्छ।

अन्ततः, सामग्रीले बहुआयामिक दृष्टिकोणबाट सिकाइलाई प्रोत्साहन गर्नु पर्दछ, जसले विद्यार्थीहरूको समग्र विकासमा योगदान पुर्याउँछ। शैक्षिक सामग्री छनोट गर्दा निम्न  पक्षहरूमा ध्यान दिनुपर्छ:

क)       विषयवस्तुको प्रकृति (Nature of Subject Matter): सामग्रीले शिक्षणको उद्देश्यलाई समर्थन गर्नुपर्नेछ र पाठ योजनासँग मेल खाने हुनुपर्छ। यसले विद्यार्थीहरूको बौद्धिक स्तर र उनीहरूको सिकाइ आवश्यकताहरूलाई सम्बोधन गर्नुपर्छ।

ख)       विद्यार्थीको रुचि (Learners' Interest): सामग्रीले विद्यार्थीहरूको रुचिलाई ध्यानमा राखेर छनोट गर्नुपर्छ, ताकि उनीहरूको सिकाइमा उत्साह र सक्रियता कायम रहोस्। रुचिकर सामग्रीले विद्यार्थीहरूको ध्यान खिच्न र उनीहरूलाई गहिरो सिकाइमा संलग्न गराउन मद्दत गर्छ।

ग)        कम मूल्य र मूल्य नपर्ने (Low and Cost-Free Materials) : सामग्रीको लागतलाई ध्यानमा राखेर यस्तो सामग्री छनोट गर्नुपर्छ, जुन गुणस्तरीय भए पनि सस्तो वा निःशुल्क उपलब्ध होस्। यसले सबै विद्यार्थीहरूको पहुँच सुनिश्चित गराउँछ र आर्थिक पक्षलाई पनि सम्बोधन गर्छ।

घ)        उपयुक्त र आकर्षित सामग्री (Attractive Materials): सामग्री सहज, सरल, र विद्यार्थीहरूको स्तरअनुसार उपयुक्त हुनुपर्छ। आकर्षक सामग्रीले विद्यार्थीहरूको ध्यान खिचेर उनीहरूको सिकाइमा योगदान पुर्याउँछ।

ङ)         उत्प्रेरणा (Motivation) : सामग्रीले विद्यार्थीहरूलाई प्रेरित गर्ने र उनीहरूको सिकाइमा रुचि जागृत गर्ने क्षमता राख्नुपर्छ। प्रेरणादायी सामग्रीले विद्यार्थीहरूको आन्तरिक प्रेरणालाई प्रोत्साहन गरी उनीहरूको शैक्षिक प्रगति बढाउँछ।

शैशिक सामग्रीको महत्व र प्रयोग

Importance and Uses of Teaching materials

शैक्षिक सामग्रीको महत्व शिक्षण-सिकाइ प्रक्रियामा अत्यन्तै ठूलो छ, किनकि यसले पाठ्यक्रमका जटिल अवधारणाहरूलाई सरल र बुझ्न सजिलो बनाउँछ। उपयुक्त सामग्रीले विद्यार्थीहरूको ध्यान खिच्न र तिनीहरूको रुचि जागृत गर्न मद्दत गर्छ, जसले गर्दा सिकाइ प्रक्रिया प्रभावकारी र आकर्षक हुन्छ। साथै, सामग्रीले शिक्षणको गुणस्तर सुधार गर्न र विभिन्न सिकाइ शैली भएका विद्यार्थीहरूको आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्न मद्दत गर्छ । विविध शैक्षिक सामग्रीको प्रयोगले पाठलाई बहुआयामिक बनाउँछ, जसले दृश्य, श्रवण, र स्पर्शात्मक माध्यमबाट विद्यार्थीहरूको सम्पूर्ण विकासमा योगदान पुर्याउँछ।

अन्ततः, शैक्षिक सामग्रीले शिक्षकहरूलाई शिक्षणलाई अधिक संगठित, सुसंगत, र लक्ष्यमुखी बनाउन मद्दत गर्छ। शैशिक सामग्रीको महत्वको बारेमा एउटा चिनिया उखानलाइ यहा राखिएको छ: ''म सुन्छु, म बिर्सन्छु । म देख्छु, म सम्झन्छु । म गर्छु, म बुझ्छु ।''

यसकारण सिकाईमा सुन्ने प्रक्रिया भन्दा देख्ने र गर्ने प्रक्रिया बढी महत्वपूर्ण हुन्छ । यसरी नै कन्फुसियसले भनेकाछन: हजार शब्द बोलेर बुझिने कुरा एकै चित्रबाट छर्लंग हुन्छ ।

शिक्षाविद कोबुन (Kobun) अनुसार:

विद्यार्थीले १०% पढेर सिक्छन ।

विद्यार्थीले २०% सुनेर सिक्छन ।

विद्यार्थीले ३०% देखेर सिक्छन ।

विद्यार्थीले ५०% सुनेर र देखेर सिक्छन ।

विद्यार्थीले ७०% बोलेर वा भनेर सिक्छन ।

विद्यार्थीले ९०% भनेर वा गरेर सिक्छन ।

शैक्षिक सामग्रीको प्रयोगको महत्वलाई निम्न बुदामा देखाउने सकिन्छ:

क)       विद्यार्थीका लागि महत्व (Importance for Students):

·        उत्साह (Encouragement): उपयुक्त शैक्षिक सामग्रीले विद्यार्थीहरूको रुचि र उत्साहलाई उत्तेजित गर्छ, जसले सिकाइलाई रोचक र मनोहर बनाउँछ। जब विद्यार्थीहरूलाई चासो लाग्ने सामग्री प्रदान गरिन्छ, उनीहरूको सिकाइमा सक्रियता बढ्छ।

·        सहभागिता (Participation): सामग्रीले विद्यार्थीहरूलाई सक्रिय सहभागिता र संवादमा संलग्न गराउँछ, जसले गर्दा उनीहरूको संज्ञानात्मक प्रक्रिया र व्यावहारिक सीपहरूको विकास हुन्छ।

·        अंतर्निहित क्षमता को विकास (Developing Potentiality): शैक्षिक सामग्रीले विद्यार्थीहरूको अंतर्निहित क्षमताहरू, जस्तै विश्लेषणात्मक सोच, समस्या समाधान, र रचनात्मकता विकासमा मद्दत गर्दछ।

ख)       कार्यन्यानमा महत्व (Importance in Implication):

क)  व्यावहारिक उद्देश्य (Practical Objective): शैक्षिक सामग्रीले व्यावहारिक शिक्षाको उद्देश्य पूरा गर्न मद्दत गर्छ, जसले गर्दा पाठ्यक्रमका कठिन अवधारणाहरूलाई सरल र बुझ्न योग्य बनाउँछ।

ख) कठिन पाठ सरल (Making Simple to Complex Lesson): सामग्रीले जटिल पाठ्यक्रमलाई सरल बनाउने माध्यमको रूपमा कार्य गर्दछ, जसले विद्यार्थीहरूलाई सन्देश बुझ्न सजिलो बनाउँछ।

ग)   ठोस धारणा को विकास (Formation of Concrete Concept): शैक्षिक सामग्रीले विद्यार्थीहरूको ठोस धारणा र ज्ञानको आधार तयार गर्न मद्दत गर्छ, जसले गर्दा उनीहरूले सिद्धान्तलाई व्यवहारिक अवस्थामा लागू गर्न सक्छन्।

ग)        शिक्षणमा महत्व (Importance in Instruction):

·        एकरुपता (Uniformity): सामग्रीले शिक्षणमा एकरुपता र सुसंगतता ल्याउँछ, जसले शिक्षणको गुणस्तरलाई उच्च राख्न मद्दत गर्छ।

·        आधुनिक विधिको प्रयोग (Use of Modern Method): समसामयिक र आधुनिक शैक्षिक सामग्रीले नयाँ शिक्षण विधिहरूको प्रयोगलाई प्रोत्साहित गर्छ, जसले शिक्षण प्रक्रियामा नवीनता र प्रभावकारिता थप्छ।

·        रोचक शिक्षण प्रक्रिया (Interesting Teaching Process): आकर्षक र विविध शैक्षिक सामग्रीले शिक्षण प्रक्रियालाई रोचक र मनमोहक बनाउँछ, जसले विद्यार्थीहरूको ध्यान केन्द्रित राख्न र सिकाइमा सक्रिय बनाउँछ।

***

Click for Video: https://limbuchandrabahadur.blogspot.com/2025/07/class-12-instructional-pedagogy-unit-4_12.html