Class 12 Instructional Pedagogy Unit 4: Classification of Teaching materials शैक्षणीक सामाग्रीको वर्गीकरण

 

शैक्षणीक सामाग्रीको वर्गीकरण

Classification of Teaching materials

Click for video: https://www.youtube.com/watch?v=AR_4SBqKI6g 

शैक्षिक सामग्रीलाई वर्गीकृत गर्दा, चार प्रमुख प्रकारहरूमा समेट्न सकिन्छ: श्रव्य, दृश्य, श्रव्य-दृश्य, र छापेका सामग्री। श्रव्य सामग्रीमा अडियो रेकर्डिङ, रेडियो, र पोडकास्टहरू समावेश हुन्छन्, जसले सुनाईमार्फत जानकारी प्रदान गर्छ र विद्यार्थीहरूको श्रवण क्षमता प्रवर्धन गर्छ। दृश्य सामग्रीमा चित्र, ग्राफिक्स, भिडियो क्लिप, र चार्टहरू समावेश हुन्छन्, जसले दृश्य माध्यमबाट अवधारणाहरूलाई स्पष्ट र बुझ्न योग्य बनाउँछ। श्रव्य-दृश्य सामग्रीमा अडियो-भिडियो सामग्री, मल्टिमिडिया प्रेजेन्टेशन, र शैक्षिक चलचित्रहरू समावेश छन्, जसले दुवै श्रवण र दृश्य अनुभव प्रदान गरेर सिकाइलाई अधिक प्रभावकारी र आकर्षक बनाउँछ। अन्ततः, छापेका सामग्रीमा पाठ्यपुस्तक, वर्कशीट, और नोट्स समावेश हुन्छन्, जसले मुद्रित माध्यममा स्थिर जानकारी उपलब्ध गराउँछ र विद्यार्थीहरूको पढ्न र लेख्नको क्षमता सुधार्न मद्दत गर्छ।

यी सबै प्रकारका सामग्रीले शिक्षण प्रक्रियामा विविधता ल्याउँछन् र विद्यार्थीहरूको विभिन्न सिकाइ शैलीहरूलाई सम्बोधन गर्दछन्। शैक्षिक सामग्रीलाई वर्गीकृत गर्दा श्रव्य, दृश्य, श्रव्य-दृश्य, र छापेका सामग्री गरि चार भागमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ जुन यस प्रकार रहेकाछन:

क)    श्रवण (Audio): श्रवण सामग्री भन्नाले ती सामग्रीहरूलाई जनाउँछ जसले आवाज र ध्वनिको माध्यमबाट जानकारी प्रदान गर्छ। यसमा निम्न कुराहरु पर्दछन:

·        रेडियो (Radio): रेडियोले अडियो प्रसारण मार्फत सूचना र शिक्षा प्रदान गर्छ, जसले विद्यार्थीहरूको सुनने क्षमता र श्रवण समझदारीलाई प्रोत्साहन गर्दछ। यो व्यापक पहुँच र सरल प्रयोगको कारणले शिक्षा र समाचारको स्रोतको रूपमा महत्वपूर्ण छ। रेडियो कार्यक्रमहरू विविध विषयहरूमा शिक्षा र सूचना प्रदान गर्न उपयोगी हुन्छन्।

·   टेपरेकर्ड (Tape-recorder): टेपरेकर्डले अडियो रेकर्डिङहरूको भण्डारण र पुनरावृत्ति प्रदान गर्छ, जसले सिकाइको विभिन्न अवस्थाहरूलाई पुनरावलोकन गर्न मद्दत गर्दछ। यसले भाषाशिक्षा, संगीत, र कुनै विशेष सामग्रीलाई बारम्बार सुन्न र अभ्यास गर्नको लागि उपयोगी छ। टेपरेकर्ड सामग्रीले विद्यार्थीहरूको श्रवण क्षमता र ध्यान सुधार्नमा मद्दत पुर्याउँछ।

·    ग्रामोफोन (Gramophone): ग्रामोफोनले डिस्कहरूमा अडियो रेकर्ड गर्न र बजाउन प्रयोग गरिन्छ, जसले ऐतिहासिक ध्वनि र संगीतको अनुभव प्रदान गर्छ। यसले विद्यार्थीहरूलाई अतीतको सांगीतिक र भाषिक सांस्कृतिक धरोहरलाई समृद्ध ढंगले बुझ्न मद्दत गर्छ। ग्रामोफोन प्रयोग गरेर विद्यार्थीहरूले विभिन्न ध्वनि शैलिहरू र आवाजहरूको अनुभव गर्न सक्छन्।

ख)     दृश्य (Visual): दृश्य सामग्री भन्नाले ती सामग्रीहरूलाई जनाउँछ जसले हेराईको  माध्यमबाट जानकारी प्रदान गर्छ। यसभित्र निम्न कुराहरु पर्दछन:

·     पर्चा (Poster): पर्चा, जसमा ग्राफिक्स, चित्र, र जानकारी प्रस्तुत गरिएको हुन्छ, विद्यार्थीहरूको दृश्य ज्ञानलाई स्पष्ट र सम्झनयोग्य बनाउँछ। यसले पाठ्यक्रमका महत्वपूर्ण अवधारणाहरूलाई चित्रमय रूपमा प्रस्तुत गर्न मद्दत गर्छ। पर्चा शिक्षणमा दृश्य सहायता प्रदान गरेर विषयवस्तुलाई सहज बनाउँछ।

·     नक्सा (Map): नक्साले भौगोलिक जानकारीलाई दृश्य रूपमा प्रस्तुत गर्छ, जसले स्थान, देश, र भौगोलिक संरचनाहरूको अध्ययनलाई सहज बनाउँछ। विद्यार्थीहरूले नक्साको प्रयोग गरेर विभिन्न स्थानहरूको अवस्थिति र विशेषताहरू बुझ्न सक्छन्। यसले इतिहास, समाजशास्त्र, र भूगोलको शिक्षणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ।

·      ग्लोब (Globe): ग्लोबले पृथ्वीको तीन-आयामिक प्रतिनिधित्व प्रदान गर्दछ, जसले विश्वको भौगोलिक संरचनालाई स्पष्ट रूपमा देखाउँछ। यो भौगोलिक र ऐतिहासिक शिक्षामा प्रयोग गर्न सकिन्छ, जसले विद्यार्थीहरूलाई विश्वको विभिन्न भागहरूको यथार्थ र सन्दर्भ बुझ्नमा मद्दत गर्छ। ग्लोबले दृश्य रूपमा पृथ्वीका महाद्वीप र महासागरहरूको स्थान देखाउँछ।

ग)        श्रवण-(Audio-Video) : श्रवण-दृश्य सामग्री भन्नाले ती सामग्रीहरूलाई जनाउँछ जसले सुनाई र हेराईलाई एकसाथ समेटेर जानकारी प्रदान गर्छ। यसभित्र निम्न कुराहरु पर्दछन:

·  चलचित्र (Films): चलचित्रले अडियो र दृश्यलाई एकसाथ प्रस्तुत गर्दै कथात्मक वा शैक्षिक सामग्रीलाई प्रस्तुत गर्छ, जसले सिकाइलाई रोचक र व्यावहारिक बनाउँछ। यसले विद्यार्थीहरूको कल्पना र संवेदनशीलता प्रवर्द्धन गर्न मद्दत गर्दछ। चलचित्रहरूको माध्यमबाट जटिल विषयवस्तु पनि सहज र सरल बनाउन सकिन्छ।

·      टेलिभिजन  (Television): टेलिभिजनले लगातार अडियो र दृश्य सामग्री प्रदान गर्छ, जसले समाचार, शैक्षिक कार्यक्रम, र वृत्तचित्रहरू मार्फत जानकारीको प्रवाह गर्छ। यसले विभिन्न विषयहरूमा ज्ञानको पहुँच बढाउँछ र शिक्षकको सामग्रीलाई पूरक रूपमा कार्य गर्न सक्छ। टेलिभिजन सामग्रीले ताजगी र वर्तमान घटनाक्रमलाई समेट्न मद्दत गर्छ।

श्रवण-दृश्य सामग्रीको महत्व बुदागत रूपमा निम्न छन्:

• अधिक प्रभावकारी शिक्षण (Very Effective Teaching): श्रवण-दृश्य सामग्रीले अडियो र दृश्यको संयोजनमार्फत जानकारीलाई प्रभावकारी र आकर्षक बनाउँछ, जसले विद्यार्थीहरूको ध्यान केन्द्रित राख्न र समझदारीलाई गहिरो बनाउन मद्दत गर्छ।
• विविध सिकाइ शैलीहरूलाई सम्बोधन (Addressing Various Learning Style): यस सामग्रीले विभिन्न सिकाइ शैलीहरूलाई सम्बोधन गर्छ । दृश्य र श्रवण, जसले सबै प्रकारका विद्यार्थीहरूको आवश्यकताहरूलाई पूरा गर्न सक्छ। यसले जानकारीलाई बहुपरकारी रूपमा प्रस्तुत गर्दछ।
• सञ्जाल र एकीकृत सामग्री (Networking and Integrity Materials): श्रवण-दृश्य सामग्रीले सञ्जाल र एकीकृत जानकारीको माध्यम प्रदान गर्छ, जसले जटिल अवधारणाहरूलाई सहज र सरल बनाउँछ। यसले विद्यार्थीहरूको समग्र समझदारीलाई बढाउँछ।
• स्मरण र बुझ्नमा मद्दत (Helping in Memorization and Understanding): दृश्य र अडियो सामग्रीको संयोजनले जानकारीलाई राम्रोसँग सम्झन र बुझ्नमा मद्दत गर्छ, किनभने यसले दुई प्रमुख संवेदनशक्ति: दृश्य र श्रवणलाई सक्रिय गर्छ।
• प्रेरणादायक र रोचक बनाउने (Inspiration and Interesting): यस प्रकारको सामग्रीले शिक्षणलाई अधिक रोचक र प्रेरणादायक बनाउँछ, जसले विद्यार्थीहरूको सिकाईको प्रक्रिया र मोटिवेशनलाई सुधार्नमा मद्दत गर्छ।

घ)        छापेका सामग्री (Printed Materials): छापेका सामग्री भन्नाले मुद्रित माध्यममा उपलब्ध सामग्रीहरूलाई जनाउँछ, जसले स्थिर र सन्दर्भ सामग्री प्रदान गर्छ। यसभित्र निम्न कुराहरु पर्दछन:

·        पाठ्यक्रम (Curriculum): पाठ्यक्रमले शिक्षा र अध्ययनको संरचना प्रस्तुत गर्छ, जसले पाठ्यक्रमको उद्देश्य र विषयवस्तुलाई व्यवस्थित ढंगले निर्देशित गर्दछ। यसले शिक्षक र विद्यार्थीलाई शैक्षिक लक्ष्यहरू र पाठ्यक्रमका अपेक्षाहरू बुझ्नमा मद्दत गर्छ। पाठ्यक्रमले शिक्षण प्रक्रियामा स्पष्टता र उद्देश्य प्रदान गर्दछ।

·        पाठ्यपुस्तक (Textbook): पाठ्यपुस्तकले पाठ्यक्रमका विशिष्ट विषयहरूलाई विस्तारमा बुझाउँछ, जसले अध्ययनलाई सुव्यवस्थित र सुसंगत बनाउँछ। यसले विद्यार्थीलाई प्रत्येक विषयको आधारभूत जानकारी र अभ्यासका अवसर प्रदान गर्छ। पाठ्यपुस्तकले पाठ्यक्रमका प्रत्येक इकाइको सम्पूर्ण जानकारी समेट्ने काम गर्दछ।

·     शिक्षक निर्देशिका (Teacher's Guide): शिक्षक निर्देशिका शिक्षणका योजनाहरू जस्तै पाठ योजना, एकाई योजना, विधिहरू, र रणनीतिहरूको विस्तृत जानकारी प्रदान गर्छ, जसले शिक्षकलाई पाठ्यक्रमलाई प्रभावकारी रूपमा लागू गर्न मद्दत गर्दछ। यसले शिक्षण विधिहरूको निर्देशन र सहायक सामग्रीहरूको सूची प्रस्तुत गर्दछ। शिक्षक निर्देशिका शिक्षणलाई व्यवस्थित र योजना अनुसार गर्न सहयोग पुर्याउँछ।

·        पत्रपत्रिका (News Papers): पत्रपत्रिका समयसमयमा प्रकाशित सामग्रीहरूको संग्रह हो, जसले समसामयिक घटनाक्रम र शोधका नवीनतम परिणामहरूको जानकारी प्रदान गर्दछ। यसले विद्यार्थी र शिक्षकलाई समाज र विश्वको हालको अवस्थामा अपडेट राख्छ। पत्रपत्रिका शैक्षिक र सामाजिक जानकारीको स्रोतको रूपमा उपयोगी हुन्छ।

ख)        कम मूल्य र मूल्य नपर्ने सामग्रीहरु (Low Cost and Free-Cost Materials): कम मूल्य र मूल्य नपर्ने सामग्रीले शिक्षण सिकाईमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछन्, किनकि यी सामग्रीहरू सस्तो र उपलब्ध हुने भए पनि प्रभावकारी साबित हुन सक्छन्। कम मूल्य सामग्री जस्तै सस्तो प्रिन्टेड बुक्स, नोट्स, र कागजका पर्चाहरूले शिक्षा प्राप्त गर्नको लागि आवश्यक जानकारी उपलब्ध गराउँछन्, बिना ठूलो खर्चको आवश्यकता पर्छ। हाम्रा वरपर फालिएका कागज, काठ, ढुंगा, कपडा वा फलामका टुक्रा, वालुवा, आदि मूल्य नपर्ने सामग्रीहरु हुन् ।

यी सामाग्रीहरु  जस्तै ओपन-सोर्स शैक्षिक सामग्री, अनलाइन लेक्चर नोट्स, र सार्वजनिक डोमेनका पाठ्यपुस्तकहरूले विद्यार्थीहरूलाई नि:शुल्क सिकाइको अवसर प्रदान गर्छन् । यी सामग्रीहरूले शिक्षा प्राप्तिमा समानता ल्याउने, लागत घटाउने, र सबै वर्गका विद्यार्थीहरूको लागि पहुँच सहज बनाउने कार्य गर्दछन्। कम मूल्य र मूल्य नपर्ने सामग्रीको महत्व बुदागत रूपमा निम्न छन्:

·        लागत बचत (Cost Saving): कम मूल्य र मूल्य नपर्ने सामग्रीले शिक्षण र अध्ययनका लागि आवश्यक स्रोतहरूको लागत कम गर्न मद्दत गर्दछ। यसले विद्यालय र विद्यार्थीहरूलाई आर्थिक भार कम गर्न सहयोग पुर्याउँछ।

·        समान पहुँच (Equal Access): मूल्य नपर्ने सामग्री, जस्तै ओपन-सोर्स सामग्री र नि:शुल्क शैक्षिक स्रोतहरूले सबै विद्यार्थीहरूलाई समान अवसर प्रदान गर्छ। यसले शिक्षा क्षेत्रमा समानता र पहुँचको स्तर सुधार्छ।

·   साधारण उपलब्धता (Easily Available): कम मूल्य सामग्रीहरू सजिलै उपलब्ध हुने भएकाले शिक्षणमा आवश्यक सामग्री छिटो र सजिलो प्राप्त गर्न सकिन्छ। यसले शिक्षा प्रक्रियामा सुसंगतता र सहजता ल्याउँछ।

·  विविधता र समावेशिता (Variety and Inclusiveness): मूल्य नपर्ने सामग्रीहरूले विभिन्न शैक्षिक शैली र आवश्यकताहरूलाई सम्बोधन गर्न मद्दत गर्दछ, जसले विद्यार्थीहरूको विविधतामा ध्यान दिन्छ र व्यक्तिगत सिकाइलाई प्रोत्साहित गर्दछ।

·      सस्तो प्रयोग र प्रयोगको सहजता (Affordable and Easy to Use): कम मूल्य सामग्रीहरूको प्रयोग सजिलो र सस्तो हुन्छ, जसले शिक्षक र विद्यार्थीलाई विभिन्न शिक्षण विधिहरूमा प्रयोग गर्न अवसर दिन्छ ।

ग)     स्थानीय स्तरमा उपलब्ध सामाग्रीहरु (Materials Available at Local Level): विद्यालय वरिपरी रहेका गाउ वा समुदायबाट विभिन्न स्रोत र साधनहरुको परिचालन गरि बनाईएका सामग्रीहरु नै स्थानीय स्तरमा उपलब्ध सामाग्रीहरु हुन् । स्थानीय स्तरमा उपलब्ध सामग्रीहरू भन्नाले ती सामग्रीहरूलाई जनाउँछ जुन विशिष्ट स्थान, समुदाय, वा क्षेत्रको स्रोत र स्रोतबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ। यी सामग्रीहरू स्थानीय सांस्कृतिक, सामाजिक, र भौगोलिक विशेषताहरूलाई प्रतिबिम्बित गर्छन्। उदाहरणका लागि:

·    स्थानीय पन्ना र कागजातहरू: स्थानिय पृष्ठभूमि, ऐतिहासिक घटनाहरू, र सांस्कृतिक सामग्रीहरूको बारेमा जानकारी दिने कागजातहरू।

·     स्थानीय पुस्तक र प्रकाशनहरू: स्थानिय लेखकद्वारा लेखिएका पुस्तकहरू, पत्रिका, र समाचार पत्रिका, जसले स्थानीय मुद्दाहरू र समाचारहरूलाई समेट्छ।

·       स्थानीय ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सामग्री: स्थानीय संग्रहालयहरू, सांस्कृतिक केन्द्रहरू, र ऐतिहासिक स्थलहरूमा उपलब्ध सामग्रीहरू, जसले स्थानिय इतिहास र परम्पराहरूलाई उजागर गर्छ ।

·  स्थानीय शैक्षिक सामग्री: स्थानीय शैक्षिक संस्थाहरू, पुस्तकालयहरू, र विद्यालयहरूले प्रदान गरेका पाठ्यपुस्तक र अध्ययन सामग्रीहरू ।

***

Click for Next Lesson: https://limbuchandrabahadur.blogspot.com/2025/07/class-12-instructional-pedagogy-unit-4_90.html