Class 12 Instructional Pedagogy Unit 3: Knowing Students विद्यार्थीको पहिचान

 

विद्यार्थीको पहिचान

Knowing Students  

 Click for Video: https://www.youtube.com/watch?v=FVg9n0l0Gf0

विद्यार्थीको पहिचान भनेको उनीहरुको क्षमता र स्तरको पहिचान हो। विद्यार्थीहरुलाई क्षमताको आधारमा उच्च, मध्यम र निम्न गरि तिन समुहमा वर्गीकरण गरेको पाइन्छ । प्रत्येक विद्यार्थीको व्यक्तिगत विशेषताहरू, क्षमताहरू, र आवश्यकताहरूको समग्रता हो, जसमा बौद्धिक विविधता, शारीरिक विविधता, र सिकाइ शैलीको विविधता समावेश हुन्छ। बौद्धिक विविधता अन्तर्गत विद्यार्थीहरूको सोच्ने क्षमता, समस्या समाधान गर्ने कौशल, र रचनात्मकताको फरकपन पर्दछ।

शारीरिक विविधताले विद्यार्थीहरूको शारीरिक क्षमता, स्वास्थ्य अवस्था, र शारीरिक आवश्यकताहरूको विभिन्नता जनाउँछ। सिकाइ शैलीको विविधता भनेको विद्यार्थीहरूले सिकाइका लागि अपनाउने फरक-फरक तरिकाहरू, जस्तै दृश्य, श्रव्य, वा प्रयोगात्मक विधिहरूको उपयोग हो। यी विविधताहरूले विद्यार्थीहरूलाई फरक-फरक तरिकाले सिक्न, बुझ्न, र विकास गर्न प्रेरित गर्छन्, जसले उनीहरूको शैक्षिक यात्रालाई अद्वितीय बनाउँछ। विद्यार्थीको पहिचान अन्तर्गत निम्न तिन पक्षहरु पर्दछन:

क)      विद्यार्थीको बौदिक विविधताको पहिचान: सबै मानिसको बौदिक क्षमता एकै हुदैन /  हावर्ड गार्डनर (Howard Gardner) ले सन् 1983 मा प्रस्तुत गरेको बहुबौद्धिकता (Multiple Intelligences) को सिद्धान्तले मानिसको बौद्धिक क्षमता विविध किसिमका हुने भनेर व्याख्या गरेको छ। उनले यसलाई आठ भागमा वर्गीकरण गरेका छन्, जसले मानिसको विभिन्न क्षमताहरूलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ। ती आठ भागहरू निम्नानुसार छन्:

अ)        भाषिक बुद्धिमत्ता (Linguistic Intelligence): भाषिक बुद्धिमत्ता भनेको भाषालाई प्रभावकारी रूपमा प्रयोग गर्न सक्ने क्षमता हो। यसमा लेखन, बोल्ने, पढ्ने, र विचारहरूलाई प्रस्ट रूपमा व्यक्त गर्ने क्षमता समावेश हुन्छ। साहित्यकार, पत्रकार, र वक्ताहरूमा यो बुद्धिमत्ता विशेष रूपले प्रबल हुन्छ।

आ) तार्किक-गणितीय बुद्धिमत्ता (Logical-Mathematical Intelligence): तार्किक-गणितीय बुद्धिमत्ता भनेको तार्किक सोच, गणितीय गणना, र वैज्ञानिक विश्लेषण गर्न सक्ने क्षमता हो। यसले समस्याहरू समाधान गर्न र जटिल संरचनाहरूलाई बुझ्न सघाउँछ। वैज्ञानिक, गणितज्ञ, र अभियन्ताहरूमा यो बुद्धिमत्ता उच्च हुन्छ।

इ)     दैहिक-शारीरिक बुद्धिमत्ता (Bodily-Kinesthetic Intelligence): दैहिक-शारीरिक बुद्धिमत्ता भनेको शारीरिक गति, हात-आँखाको समन्वय, र शरीरको कुशल प्रयोग गर्न सक्ने क्षमता हो। यसले व्यक्ति खेलकुद, नृत्य, अभिनयजस्ता शारीरिक गतिविधिहरूमा माहिर बनाउँछ। खेलाडी, नर्तक, र शिल्पकारहरूले यस बुद्धिमत्तालाई विशेष गरी प्रयोग गर्छन्।

ई)    भिजुअल-स्थानिक बुद्धिमत्ता (Visual-Spatial Intelligence): भिजुअल-स्थानिक बुद्धिमत्ता भनेको तस्बिरहरू, आकारहरू, रंगहरू, र स्थानिक सम्बन्धहरूलाई बुझ्न र निर्माण गर्न सक्ने क्षमता हो। यसले व्यक्तिलाई ठाउँ र दृश्यात्मक अवधारणाहरूको सटीकता र रचनात्मकता बढाउन मद्दत गर्छ। चित्रकार, वास्तुकार, र डिजाइनरहरूमा यो बुद्धिमत्ता उच्च हुन्छ।

उ)   संगीतात्मक बुद्धिमत्ता (Musical Intelligence): संगीतात्मक बुद्धिमत्ता भनेको धुन, ताल, स्वर, र संगीतको संरचनालाई बुझ्न र सिर्जना गर्न सक्ने क्षमता हो। यसले व्यक्ति संगीत सिर्जना, प्रदर्शन, र विश्लेषणमा सक्षम बनाउँछ। संगीतकार, गायक, र वाद्ययन्त्र वादनकर्ताहरूमा यो बुद्धिमत्ता प्रबल हुन्छ।

ऊ)  अन्तर्वैयक्तिक बुद्धिमत्ता (Interpersonal Intelligence): अन्तर्वैयक्तिक बुद्धिमत्ता भनेको अन्य व्यक्तिहरूको भावना, मनोवृत्ति, र आवश्यकताहरूलाई बुझ्न र तदनुसार प्रतिक्रिया गर्न सक्ने क्षमता हो। यसले व्यक्ति सामाजिक सम्बन्धहरूमा सफल र प्रभावकारी बनाउन मद्दत गर्छ। शिक्षक, परामर्शदाता, र नेताहरूमा यो बुद्धिमत्ता विशेष गरी प्रबल हुन्छ।

ऋ)   आन्तरिक बुद्धिमत्ता (Intra-personal Intelligence): आन्तरिक बुद्धिमत्ता भनेको आत्म-ज्ञान, आत्म-समझ, र आत्म-नियन्त्रण गर्ने क्षमता हो। यसले व्यक्तिलाई आफ्ना भावना, प्रेरणा, र लक्षहरूलाई प्रस्ट रूपमा बुझ्न र व्यवस्थापन गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ। साहित्यकार, दार्शनिक, र आत्मचिन्तनमा रुचि राख्ने व्यक्तिहरूमा यो बुद्धिमत्ता उच्च हुन्छ।

ऌ)   प्राकृतिक बुद्धिमत्ता (Naturalistic Intelligence): प्राकृतिक बुद्धिमत्ता भनेको प्रकृति र वातावरणसँग सम्बन्धित वस्तुहरू, जीवजन्तु, र प्राकृतिक घटनाहरूको पहिचान गर्ने र बुझ्ने क्षमता हो। यसले व्यक्तिलाई प्राकृतिक संसारसँग गहिरो सम्बन्ध बनाउन र यसको रक्षा गर्न प्रेरित गर्छ। पर्यावरणविद्, कृषक, र जीवविज्ञानीहरूमा यो बुद्धिमत्ता विशेष गरी प्रबल हुन्छ।

ख)  विद्यार्थीको शारीरिक विविधता पहिचान: शारीरिक अंगहरु र शारीरिक प्रणालीमा भएको समस्याका कारण भौतिक, सामाजिक, सास्कृतिक, वातावरणका साथै संचारमा समेत अवरोध सृजना भै सामान्य रुपमा दैनिक क्रियाकलाप संचालन गर्न एवम् सामाजिक जीवनमा सहभागी हुन् कठिन हुने अवस्थालाई अपांगता भनिन्छ। अपाङ्गता भएको व्यक्तिहरुको अधिकारसम्बन्धि एन २०७४ अनुसार अपाङ्गतालाइ १० प्रकारमा वर्गीकरण गरिएको छ: 

 Click for Video: https://www.youtube.com/watch?v=yG_xSBsFMPQ

अ)   शारीरिक अपाङ्गता (Physical Disability): शारीरिक अपाङ्गता भनेको शारीरिक गतिशीलता, संतुलन, वा अंगहरूको कार्यसम्पादनमा हुने अवरोध हो। यसले व्यक्तिलाई हिँड्न, चल्न-फिर्न, वा दैनिक गतिविधिहरू गर्नमा कठिनाइ पुर्‍याउँछ। मस्तिष्क पक्षघात, स्पाइनल कॉर्ड इन्जरी, र एम्प्युटेशन यसका केही उदाहरणहरू हुन्।

आ)   दृष्टि सम्बन्धी अपाङ्गता (Visual Disability): दृष्टि सम्बन्धी अपाङ्गता भनेको दृष्टिको कमजोरी वा पूर्ण रुपमा दृष्टि गुमाउनु हो। यसले व्यक्तिलाई स्पष्ट देख्न, रंग वा आकार चिन्ह्न, वा दैनिक जीवनका कार्यहरू गर्न अवरोध पुर्‍याउँछ। दृष्टिहीनता, कम दृष्टि, वा रंग अन्धता यसका केही प्रकारहरू हुन्।

इ)     सुनाइ सम्बन्धी अपाङ्गता (Hearing Disability): सुनाइ सम्बन्धी अपाङ्गता भनेको सुनाइ शक्ति गुम्नु वा कमजोरी हुनु हो। यसले व्यक्तिलाई आवाज, संगीत, वा भाषालाई सही रूपमा सुन्नमा कठिनाइ पुर्‍याउँछ। बहिरोपन, अंशतः सुनाइ गुम्नु, वा सुनाइ सम्बन्धी विकार यसमा समावेश हुन्छन्।

ई)   श्रवण दृष्टि विहिन अपाङ्गता (Deaf-blindness): श्रवण दृष्टि विहिन अपाङ्गता भनेको दृष्टि र सुनाइ दुवै क्षमताको हानि वा पूर्ण रुपमा गुमाउनु हो। यसले व्यक्तिलाई श्रवण र दृष्टिको दुबै पक्षबाट सञ्चार गर्न कठिनाइ पुर्‍याउँछ। यस किसिमका अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई विशेष सहयोग र संवेदनशीलता आवश्यक पर्छ।

उ)     स्वर र बोलाइ सम्बन्धी अपाङ्गता (Speech and Language Disability): स्वर र बोलाइ सम्बन्धी अपाङ्गता भनेको व्यक्तिको बोल्न, स्पष्ट रूपमा व्यक्त गर्न, वा आवाज उत्पन्न गर्न असमर्थता हो। यसले भाषिक सञ्चारमा कठिनाइ ल्याउँछ, जसले सामाजिक र शैक्षिक जीवनमा चुनौती पैदा गर्छ। स्टामरिंग, आवाज विहिनता, वा भाषिक अवरोध यसमा समावेश हुन्छन्।

ऊ)   मानसिक अपाङ्गता (Mental Disability): मानसिक अपाङ्गता भनेको मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू, जस्तै डिप्रेशन, बाइपोलार डिसअर्डर, वा स्किजोफ्रेनियाजस्ता अवस्थाहरू हो। यसले व्यक्तिको सोच्ने, बुझ्ने, वा सामाजिक अन्तरक्रिया गर्नमा कठिनाइ पैदा गर्छ। नियमित रूपमा चिकित्सा उपचार, परामर्श, र सहयोग आवश्यक पर्छ।

ऋ)   बौद्धिक अपाङ्गता (Intellectual Disability): बौद्धिक अपाङ्गता भनेको व्यक्ति विशेषको बौद्धिक क्षमताको कमजोरी वा सीमितता हो। यसले व्यक्तिलाई सामान्य ज्ञान, शिक्षा, र समस्या समाधान गर्न कठिनाइ पुर्‍याउँछ। डाउन सिन्ड्रोम, अटिजम, र अन्य बौद्धिक विकाससम्बन्धी विकारहरू यसमा समावेश छन्।

ऌ)   अनुवंशीय अपाङ्गता (Genetic Disability): अनुवंशीय अपाङ्गता भनेको अनुवंशीय कारणले हुने शारीरिक, मानसिक, वा बौद्धिक समस्या हो। यी अपाङ्गताहरू जन्मदेखि नै हुन सक्छन् वा जीवनको कुनै पनि समयमा देखा पर्न सक्छन्। डाउन सिन्ड्रोम, सिस्टिक फाइब्रोसिस, र अन्य अनुवंशीय विकारहरू यसमा पर्दछन्।

ऍ)  अटिजम सम्बन्धि अपाङ्गता (Autism Spectrum Disorder): अटिजम सम्बन्धि अपाङ्गता भनेको न्युरोडेभलप्मेन्टल विकार हो, जसले सामाजिक अन्तरक्रिया, सञ्चार, र व्यवहारमा कठिनाइ ल्याउँछ। यसले व्यक्तिलाई संवाद गर्न, भावनाहरू बुझ्न, र सामाजिक सम्बन्ध कायम गर्न चुनौती दिन्छ। अटिजमका लक्षणहरू हल्का देखि गम्भीरसम्म हुन सक्छन्।

ऎ)    बहुअपाङ्गता (Multiple Disabilities): बहुअपाङ्गता भनेको दुई वा दुई भन्दा बढी प्रकारका अपाङ्गताहरूको संयोजन हो। यसले व्यक्तिलाई शारीरिक, बौद्धिक, र संवेदी समस्याहरूको समष्टि रूपमा सामना गर्नुपर्छ। यस्तो अवस्थामा व्यापक सहयोग, थेरापी, र विशेष शिक्षाको आवश्यकता पर्छ।

ग)   विद्यार्थीको सिकाइ शैलीको विविधता पहिचान: बालबालिकाहरुको रुचिपूर्ण सिकाईको तरिकालाई सिकाई शैली भनिन्छ जुन फरक-फरक हुन्छ । सिकाई शैली एक निश्चित प्रक्रिया हो जसमा दिमागले सुचना प्राप्त गर्दछ र सिकाइ र शिक्षणका लागि निर्देशित गर्दछ । Neil Fleming र  VARK model अनुसार सिकाई शैलीलाइ यसप्रकार  व्याख्या गरिएको छ : 

Click for Video:https://www.youtube.com/watch?v=UyULK3XE0Ac 

अ)   दृश्यात्मक (Visual) सिकाइ शैली: दृश्यात्मक सिकाइ शैलीका व्यक्तिहरूले चित्र, ग्राफ, चार्ट, र अन्य दृश्य सामग्रीलाई अधिक प्रभावकारी रूपमा बुझ्छन्। उनीहरूले अवधारणाहरूलाई चित्रण र दृश्य प्रतिनिधित्वको माध्यमबाट राम्रोसँग सिक्न सक्छन्। यस शैलीले जानकारीलाई स्पष्ट र यादगार बनाउनमा मद्दत गर्छ।

आ)    श्रव्य (Auditory) सिकाइ शैली: श्रव्य सिकाइ शैलीका व्यक्तिहरू अडियो सामग्री, वार्तालाप, र व्याख्याका माध्यमबाट राम्रोसँग सिक्न सक्छन्। उनीहरूले बोल्ने, सुन्ने, र आवाजको उपयोग गरेर जानकारीलाई बुझ्नमा सहज महसुस गर्छन्। यस शैलीले चर्चा र श्रवण सामग्रीलाई प्रमुख स्रोतको रूपमा प्रयोग गर्छ।

इ)     पढाइ/लेखाइ (Reading/Writing) सिकाइ शैली: पढाइ/लेखाइ सिकाइ शैलीका व्यक्तिहरूले पाठ, नोट्स, र लेखन सामग्रीहरूलाई प्राथमिकता दिन्छन्। उनीहरूले पढ्न र लेख्नका माध्यमबाट अवधारणाहरूलाई राम्रोसँग सम्झ्न र बुझ्न सक्छन्। यस शैलीले लिखित सामग्रीको विश्लेषण र व्याख्या गर्ने क्षमतालाई महत्त्व दिन्छ।

ई)         शारीरिक चाल (Kinesthetic) सिकाइ शैली: शारीरिक चाल सिकाइ शैलीका व्यक्तिहरूले क्रियाकलाप, प्रयोगात्मक प्रयोग, र शारीरिक आन्दोलन मार्फत सिक्न चाहन्छन्। उनीहरूले प्रत्यक्ष अनुभव र गतिविधिहरूको माध्यमबाट अवधारणाहरूलाई बुझ्नमा सहज महसुस गर्छन्। यस शैलीले सक्रिय भागीदारी र शारीरिक संलग्नतालाई प्राथमिकता दिन्छ।

उ)     स्पर्श (Tactile) सिकाइ शैली: स्पर्श सिकाइ शैलीका व्यक्तिहरूले हस्‍त–संवेदन र ठोस सामग्रीको माध्यमबाट राम्रोसँग सिक्न सक्छन्। उनीहरूले वस्तुहरूको भौतिक सम्पर्क र प्रयोगबाट जानकारीलाई सम्झ्नमा सहज महसुस गर्छन्। यस शैलीले सघन स्पर्श र अनुभूतिको प्रयोगमार्फत सिकाइलाई प्रोत्साहित गर्छ।

*** 

Click for Next Lesson:https://limbuchandrabahadur.blogspot.com/2025/07/class-12-intructional-pedagogy-unit-3.html