Class 12 Instructional Pedagogy Unit 3: Motivation and its Strategies उत्प्रेरणा र यसका रणनीतिहरु

 

उत्प्रेरणा रणनीति प्रयोग

Use of Motivational Strategies 

Click for Video:  https://www.youtube.com/watch?v=J0VW5XxIziM

Motivation भन्ने शब्द ल्याटिन भाषाको 'Mover' बाट लिइएको हो जसको अर्थ 'अगाडी बढ्नु' भन्ने हुन्छ / शिक्षणमा उत्प्रेरणा भन्नाले विद्यार्थीहरूको सिकाइमा रुचि, जोश, र उत्साह जगाउने प्रक्रिया बुझिन्छ। यो एक मानसिक अवस्था हो जसले विद्यार्थीहरूलाई लक्ष्य प्राप्तिको लागि सक्रियतापूर्वक सिक्न, कठिनाइहरू पार गर्न, र निरन्तरता राख्न प्रेरित गर्छ। उत्प्रेरणा दुई प्रकारको हुन्छ:

अ)          आन्तरिक उत्प्रेरणा: आन्तरिक उत्प्रेरणा विद्यार्थीहरूको व्यक्तिगत रुचि, जिज्ञासा, र आत्म-सन्तुष्टिबाट उत्पन्न हुन्छ, जसले उनीहरूलाई स्वाभाविक रूपमा सिकाइमा सक्रिय बनाउँछ।

आ)       बाह्य उत्प्रेरणा: बाह्य उत्प्रेरणा भने शिक्षक, अभिभावक, साथीहरू, पुरस्कार, प्रशंसा, वा अन्य सामाजिक तत्वहरूको प्रभावबाट आउँछ, जसले विद्यार्थीहरूलाई थप मेहनत गर्न प्रोत्साहित गर्छ।

Types: https://www.youtube.com/watch?v=eNqJYIns4Rk 

शिक्षामा उत्प्रेरणाले विद्यार्थीहरूको सिकाइ प्रक्रिया, पढाइ सफलता, र दीर्घकालीन सफलतामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यसका केहि परिभाषाहरू निम्न छन्:

क)       गॉर्डन ऑलपोर्टका अनुसार, "उत्प्रेरणा एक आन्तरिक अवस्था हो जसले शारीरिक र मानसिक गतिविधिहरूलाई सक्रिय बनाउँछ र कुनै विशेष लक्ष्यतर्फ निर्देशित गर्छ।"

ख)       विद्यालयमा गरिने सिकाई प्रक्रियाका लागि अपेक्षित व्यवहारलाई प्रोत्हासन गर्ने कार्य र निर्देशित गर्ने प्रक्रियालाई उत्प्रेरणा भनिन्छ/ - बि एफ स्किंनर

ग)        एब्रहाम मास्लो अनुसार, "उत्प्रेरणा भनेको एक गतिशील प्रक्रिया हो, जसले व्यक्तिलाई आफ्नो आवश्यकताहरू पूरा गर्न प्रेरित गर्छ।"

उत्प्रेरणाका रणनीतिहरु

Strategies of Motivation

सिकारुलाई सिकाई प्रति अभिप्रेरित गराउने इच्छाशक्तिको विकास गराउनु नै उत्प्रेरणा हो। कक्षाकोठामा उत्प्रेरणा जगाउनका लागि प्रयोग गरिने सम्पूर्ण प्रक्रियालाई उत्प्रेरणाको रणनीति भनिन्छ जुन निम्न छन्:

क)       उपयुक्त भौतिक तथा वातावरणीय अवस्था: कक्षाकोठा सफा, व्यवस्थित, र आरामदायक हुनुपर्छ, ताकि विद्यार्थीहरू ध्यान केन्द्रित गर्न सकून्। प्राकृतिक प्रकाश, उचित बस्ने व्यवस्था, र भेन्टिलेसनले सकारात्मक वातावरण सिर्जना गर्छ। विद्यार्थीहरूको लागि आरामदायक र सुरक्षित वातावरणले उनीहरूको सिकाइको गुणस्तरलाई वृद्धि गर्न मद्दत गर्छ।

ख)       विद्यार्थीको जन्मजात क्षमतालाई बढावा दिनु: प्रत्येक विद्यार्थीको विशेष क्षमता र रुचिलाई पहिचान गरी उनीहरूलाई अनुकूल क्रियाकलापमा संलग्न गराउनु पर्छ। शिक्षकले विद्यार्थीहरूको प्रतिभा र क्षमतालाई प्रोत्साहित गरी उनीहरूको आत्मविश्वास बढाउन सक्छन्। व्यक्तिगत क्षमताहरूलाई सम्बोधन गर्ने शिक्षण विधिले विद्यार्थीहरूको उत्प्रेरणालाई मजबुत बनाउँछ।

ग) शिक्षकले उत्तेजनामा विविधता ल्याउनु: एकै प्रकारको शिक्षण विधिले विद्यार्थीहरूलाई बोरिङ महसुस गराउन सक्छ, त्यसैले विविध शिक्षण प्रविधिहरू, जस्तै खेलहरू, समूह क्रियाकलाप, दृश्य-श्रव्य सामग्रीको प्रयोग गरेर उत्साह कायम राख्नुपर्छ। यी विधिहरूले विद्यार्थीहरूको ध्यान केन्द्रित राख्न मद्दत गर्छ। विभिन्न शिक्षण रणनीतिहरूले विद्यार्थीहरूको रुचि र सक्रियतालाई बढाउँछ।

घ)    पुनर्बलको प्रयोग (सकारात्मक र नकारात्मक पुनर्बल / प्राथमिक र सहायक पुनर्बल): सकारात्मक पुनर्बल, जस्तै प्रशंसा वा पुरस्कार,ले राम्रो व्यवहारलाई बढावा दिन्छ, जबकि नकारात्मक पुनर्बल, जस्तै गल्ती सुधार्ने अवसर,ले सुधार ल्याउँछ। प्राथमिक पुनर्बलले भौतिक वस्तुहरूको प्रयोग गर्दा, सहायक पुनर्बलले प्रशंसा, सम्मान, वा मान्यता दिने कार्य गरिन्छ। पुनर्बलको प्रयोगले विद्यार्थीहरूको व्यवहार र प्रदर्शन सुधार्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

ङ)         पुरस्कारको व्यवस्था: विद्यार्थीहरूलाई उनीहरूको सफलताको लागि पुरस्कार दिने व्यवस्था गर्नुपर्छ, जसले उनीहरूलाई अझ बढी मेहनत गर्न प्रेरित गर्छ। पुरस्कारहरू विभिन्न प्रकारका हुन सक्छन्, जस्तै प्रमाणपत्र, ट्रफी, वा सानो उपहारहरू। यो विधिले विद्यार्थीहरूमा प्रतिस्पर्धा र प्रेरणालाई प्रोत्साहित गर्छ।

च)        उपयुक्त लक्ष्य निर्धारण: विद्यार्थीहरूको क्षमताअनुसार यथार्थवादी र प्राप्त गर्न सकिने लक्ष्यहरू निर्धारण गर्नु पर्छ। स्पष्ट र सुसंगत लक्ष्यहरूले विद्यार्थीहरूलाई उद्देश्यप्रति स्पष्टता दिन्छ र उनीहरूलाई लक्षित परिणामतर्फ केन्द्रित राख्छ। यसले उनीहरूलाई दिशानिर्देश र मार्गदर्शन प्रदान गर्छ।

छ)     परिणामको ज्ञान: विद्यार्थीहरूलाई उनीहरूले गरेको कामको परिणामबारे नियमित जानकारी दिनु आवश्यक छ। फिडब्याकले उनीहरूलाई सुधार गर्नुपर्ने ठाउँहरू पहिचान गर्न र आगामी क्रियाकलापमा सुधार गर्न सहयोग पुर्याउँछ। परिणामको ज्ञानले विद्यार्थीहरूलाई आफ्नो प्रदर्शनको मूल्यांकन गर्न र सुधार्न उत्प्रेरित गर्छ।

ज) कार्यमा सफलता: विद्यार्थीहरूले गरिरहेको कार्यमा सफलता अनुभव गर्दा उनीहरूमा आत्मविश्वास बढ्छ र उनीहरू अझ बढी प्रेरित हुन्छन्। साना-ठूला सफलताहरूले उनीहरूलाई चुनौतीपूर्ण कार्यहरू सामना गर्न र नयाँ लक्ष्यहरू हासिल गर्न प्रेरित गर्छ। सफलताको अनुभवले सिकाइको प्रेरणालाई कायम राख्न मद्दत गर्छ।

***

Click for Next Lesson: https://limbuchandrabahadur.blogspot.com/2025/07/class-12-insrtructional-padagogy-unit-3.html