Class 12 Instructional Pedagogy Unit 2: Instructional Plans: Daily Lesson Plan दैनिक पाठ योजना

 

 Click for Video:https://www.youtube.com/watch?v=QkqlSAwaGp0&t=3s

घ)       दैनिक पाठ योजना (Daily Lesson Plan): दैनिक पाठ योजना एक विशिष्ट दिनको लागि तयार गरिन्छ र यसमा कक्षामा पढाइने विशिष्ट पाठको उद्देश्य, सामग्री, विधि, र मूल्याङ्कन समावेश हुन्छ। यसलाई शिक्षकले व्यक्तिगत रूपमा तयार गर्छन्। दैनिक पाठ योजनामा समय, शिक्षण विधिहरू, र विद्यार्थीहरूको संलग्नता सुनिश्चित गर्ने उपायहरू समावेश हुन्छन्। यसले पाठलाई स्पष्ट र प्रभावकारी बनाउँछ। यो योजना बनाउदा शैशिक सामग्री, भौतिक अवस्था, विद्यार्थीको पुर्व ज्ञान आदिलाई ध्यान दिनुपर्छ ।

दैनिक पाठ योजनाको महत्वहरु

Importance of Daily lesson plan

शिक्षकले आफुले पढाउने प्रत्येक कक्षाको लागि दैनिक रुपमा तयार गरिएको योजना नै दैनिक पाथयोजना हो । यसको महत्वलाई निम्न बुदामा देखाउन सकिन्छ:

अ)       उद्धेश्य पुरा गर्न ।

आ)     निर्णय लिन ।

इ)          बिद्यार्थी केन्द्रित शिक्षण गर्न ।

ई)          निर्धारित समयमा विषयवस्तु पुरा गर्न ।

उ)         शैशिक सामाग्री, शिक्षण विधि र मुल्यांकन विधि छनोट गर्न ।

ऊ)        शिक्षणलाइ उद्धेश्यमुलक बनाउन ।

दैनिक पाठयोजनाका अंगहरु

Parts of Daily Lesson Plan

शिक्षकले कुनै विषयको कुनै पाठ कक्षाकोठा प्रवेश गर्नु पुर्व कसलाई, के, कति, कसरि, किन, पढाउने कुरामा बिचार गरि बनाइएको योजना नै दैनिक पाठयोजना भनिन्छ । यसको अंगहरु निम्न रहेकाछन:

अ)        विशिष्ट उद्धेश्य (Specific Objective) (ज्ञान, सिप, र अभिवृति ): विशिष्ट उद्देश्य भनेको कुनै पाठ, विषय, वा शैक्षिक गतिविधिमा विद्यार्थीले प्राप्त गर्नुपर्ने ठोस र मापन योग्य नतिजा हो। यी उद्देश्यहरू स्पष्ट रूपमा परिभाषित हुन्छन् र शिक्षण-शिक्षण प्रक्रियाको अन्त्यमा विद्यार्थीले हासिल गर्नुपर्ने ज्ञान, सिप, र अभिवृतिमा केन्द्रीत हुन्छन्।

·        ज्ञानका लागि प्रयोग गरिने क्रियापदहरू जानकारी दिनु, व्याख्या गर्नु, वर्णन गर्नु, परिभाषित गर्नु, सूचीकरण गर्नु, उदाहरण दिनु।

उदाहरण: यस पाठको अन्त्यमा विद्यार्थीहरूले नेपालका प्रमुख नदीनहरूको नाम सूचीकरण गर्न सक्नेछन्।

·        सिपका लागि प्रयोग गरिने क्रियापदहरू सिप प्रदर्शन गर्नु, प्रयोग गर्नु, विश्लेषण गर्नु, प्रदर्शन गर्नु, निर्माण गर्नु, अभ्यास गर्नु।

उदाहरण: यस प्रयोगात्मक पाठको अन्त्यमा विद्यार्थीहरूले इलेक्ट्रिक सर्किट निर्माण गर्न सक्नेछन्।

·        अभिवृतिका लागि प्रयोग गरिने क्रियापदहरू भावना वा दृष्टिकोण देखाउनु, मूल्याङ्कन गर्नु, समर्थन गर्नु, सम्मान गर्नु, रुचि देखाउनु, विश्वास गर्नु।

उदाहरण: यस पाठको अन्त्यमा विद्यार्थीहरूले वातावरणीय संरक्षणको महत्त्व बुझेर त्यसमा रुचि देखाउनेछन्।

आ)      शैक्षणिक सामग्री (Teaching Materials): शैक्षणिक सामग्री भनेको शिक्षण-शिक्षण प्रक्रियामा प्रयोग गरिने विभिन्न स्रोतहरू र उपकरणहरू हुन्, जसले विद्यार्थीहरूको सिकाइलाई प्रभावकारी बनाउँछ। शैक्षणिक सामग्रीलाई मुख्यतया चार प्रकारमा वर्गीकृत गर्न सकिन्छ: श्रव्य (Auditory), दृश्य (Visual), श्रव्य-दृश्य (Audio-Visual), र मुद्रित (Printed) सामग्री।

·        श्रव्य सामग्री जस्तै रेडियो, पोडकास्ट, वा ध्वनि रेकर्डिङहरूले सुनुवाइ क्षमतामार्फत जानकारी प्रदान गर्छन्।

·        दृश्य सामग्री भनेको तस्वीर, चित्र, चार्ट, ग्राफ, र फ्लिप चार्टहरू हुन्, जसले दृश्य क्षमतामार्फत जानकारी स्पष्ट पार्छ।

·        श्रव्य-दृश्य सामग्री जस्तै भिडियो, टिभी कार्यक्रम, र अनलाइन मल्टिमिडिया स्रोतहरूले सुनुवाइ र दृश्य क्षमताको संयोजनबाट सिकाइलाई समृद्ध बनाउँछन्।

·        मुद्रित सामग्री मा पाठ्यपुस्तक, नोट, पत्रिका, र फ्लायरहरू समावेश हुन्छन्, जसले पढेर र लेखेर सिक्न सहयोग गर्छन्।

इ)     शिक्षण क्रियाकलाप (Teaching-Learning Activities): शिक्षण क्रियाकलाप भनेको विद्यार्थीहरूको प्रभावकारी सिकाइ सुनिश्चित गर्न शिक्षकले अपनाउने विभिन्न चरणहरू र विधिहरूको संयोजन हो। शिक्षण क्रियाकलापको प्रारम्भिक चरणमा ध्यानाकर्षण महत्वपूर्ण हुन्छ, जहाँ शिक्षकले विभिन्न तरिकाहरू जस्तै प्रश्न, कथा, वा आकर्षक गतिविधिहरूको प्रयोग गरी विद्यार्थीहरूको ध्यान आकर्षित गर्छन्। यसपछि, विषयवस्तुको प्रस्तुति गरिन्छ, जसमा शिक्षकले सिकाउनुपर्ने सामग्रीलाई स्पष्ट, संरचित, र प्रभावकारी रूपमा प्रस्तुत गर्छन्।

प्रस्तुति पछि, विद्यार्थीहरूको सिकाइलाई बलियो बनाउन अभ्यास गराउन आवश्यक हुन्छ, जसमा तिनीहरूले सिकेका कुरालाई प्रयोगमा ल्याएर अभ्यास गर्छन्। शिक्षण क्रियाकलापमा सामग्रीको तथा शिक्षण विधिको प्रयोग पनि महत्त्वपूर्ण छ, जसमा शिक्षकले श्रव्य-दृश्य सामग्री, मुद्रित सामग्री, र विभिन्न शिक्षण विधिहरूको संयोजन गरेर पाठलाई थप रोचक र संलग्नकारी बनाउँछन्। यसरी, शिक्षण क्रियाकलापले विद्यार्थीहरूको सिकाइ अनुभवलाई समग्र रूपमा सुधार गर्न मद्दत गर्दछ। 

ई)      मूल्याङ्कन (Evaluation): एउटा निरन्तर र नियमित रूपमा सञ्चालन हुने प्रक्रिया मूल्याड्कन हो। कुनै पनि कार्यक्रमको अन्त्यमा निर्धारित उद्देश्यअनुसार परिवर्तन भयो वा भएन भन्ने कुराको लेखाजोखा गर्नुलाई मूल्याङ्कन भनिन्छ । पाठप्रति विद्यार्थीको अभिरुचि भए वा नभएको जानकारी लिन तथा कक्षागत क्रियाकलापबाट विद्यार्थीमा अपेक्षित परिवर्तन आए वा नआएको कुराको लेखाजोखा गर्न र तदनुसार शिक्षणमा आवश्यक सुधारसमेत ल्याउनका लागि मूल्याङ्कन गर्नुपर्ने हुन्छ । मूल्याङ्कनले शिक्षकलाई आफ्नो शिक्षणको आत्ममूल्याड्कन गर्न, कक्षागत शिक्षण क्रियाकलापमा विद्यार्थीको सहभागिता बढाउन, पाठप्रति अभिरुचि जगाउन, विद्यार्थीका कमजोरीहरू पत्ता लगाउन मूल्याङ्कनले सहयोग पुयाउँछ । मौखिक तथा लिखित परीक्षा, अवलोकन, व्यक्तिगत विवरण, चेक लिस्ट आदिबाट विद्यार्थीको मूल्याङ्कन गर्न सकिन्छ । 

उ)           गृहकार्य (Home Assignment): गृहकार्य भनेको विद्यार्थीहरूले कक्षा बाहिर घरमा बसेर गर्ने शैक्षिक कार्य हो, जसले कक्षामा सिकेका सामग्रीलाई पुनरावलोकन र अभ्यास गर्न मौका दिन्छ। गृहकार्यले विद्यार्थीहरूलाई सिकाइको गहिराइमा जाने, समस्या समाधान गर्ने क्षमताको विकास गर्ने, र समय व्यवस्थापन सिक्ने अवसर प्रदान गर्छ। यसले शिक्षकहरूलाई पनि विद्यार्थीहरूको प्रगति बुझ्न र अतिरिक्त सहयोग आवश्यक पर्ने क्षेत्रहरू पहिचान गर्न सहयोग पुर्याउँछ। गृहकार्यले सिकाइलाई निरन्तरता दिन्छ, जसले विद्यार्थीहरूको आत्मनिर्भरता, जिम्मेवारीबोध, र अनुशासनको विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

एकाई योजना र दैनिक पाठयोजना बीच फरक

Differences between Unit Plan and Daily Lesson Plan

एकाई योजना	दैनिक पाठयोजना
हरेक विषयको एकाइमा आधारित	दैनिक शिक्षण गरिने विषयवस्तुमा आधारित
एक एकाइमा लाग्ने समय	एक पेरियडमा लाग्ने समय
सामान्य प्रकृति	विशिष्ट प्रकृति
लामो योजना	छोटो योजना
शिक्षण विधिको उल्लेख	शिक्षण विधिको प्रयोग
बार्षिक कार्ययोजनामा आधारित	एकाइ योजनामा आधारित

 

दैनिक पाठयोजनाको नमुना

दैनिक पाठ योजना – ५

विद्यालयको नाम र ठेगाना: नेपाल राष्ट्रिय मावि, सिमरा       कक्षा: छ
भाषा शिक्षकको नाम: रविन्द्र श्रेष्ठ                        घन्टी: तेस्रो
विषय: नेपाली                                  समय: ४५ मिनेट
एकाइ: दुई                                   विद्यार्थी संख्या: ५६
पाठ: पाँच 'रामु र उसको परिवार'
पाठ्य वस्तु: पाठन वोध

१.     विशिष्ट उद्देश्यहरू: यस पाठको अन्त्यमा, विद्यार्थीहरूले सक्षम हुनेछन्:

अ)   रामु र उसको परिवारको पहिलो अनुच्छेद पढ्न।

आ) उक्त अनुच्छेदबाट सोधिएका छोटा प्रश्नहरूको उत्तर दिन ।

२.   शिक्षण सामग्रीहरू: पाठ्यपुस्तक, वाक्य कार्डहरू, पकेट चार्ट, र अन्य सामान्य शिक्षण सामग्रीहरू।

३.शिक्षण-शिक्षण क्रियाकलापहरू: भाषा शिक्षकले विद्यार्थीहरूलाई उत्प्रेरित गरेपछि रामु र उसको परिवारको पहिलो अनुच्छेदको नमुना पढाइ प्रस्तुत गर्नुहुन्छ। उहाँले पढ्दा लय, बल, स्वर, उच्चारण, हाउभाउ आदिलाई समावेश गर्दै पढ्नुहुन्छ। शिक्षकले विद्यार्थीहरूलाई ध्यानपूर्वक सुन्न निर्देशन दिनुहुन्छ। उहाँले विद्यार्थीहरूलाई उक्त अनुच्छेदलाई नमुनाको रूपमा पढ्न भन्नुहुन्छ। यदि विद्यार्थीहरूले कुनै शब्द गलत उच्चारण गरे भने, शिक्षकले त्यसलाई सच्याउनुहुन्छ। शिक्षकले कमजोर, मध्यम र प्रतिभाशाली सबै विद्यार्थीहरूलाई उक्त अनुच्छेद पढ्न समान अवसर प्रदान गर्नुहुन्छ। त्यसपछि, शिक्षकले अनुच्छेदबाट केही छोटा प्रश्नहरू लेख्नुहुन्छ / जस्तै:

ü रामु कहाँ बस्छ?

ü उसको बुबा के गर्नुहुन्छ?

ü रामु कति वर्षको छ?

शिक्षकले यी प्रश्नहरूको उत्तर पनि लेखेर वाक्य कार्डहरू प्रस्तुत गर्दै विद्यार्थीहरूसम्म पुगेर देखाउनुहुन्छ। शिक्षकले विद्यार्थीहरूलाई उत्तरलाई सेतोपाटीबाट आफ्नो कपिमा लेखु भन्नुहुन्छ। त्यसपछि शिक्षकले अन्य छोटा प्रश्नहरू लेखेर छलफल विधिको प्रयोग गरी विद्यार्थीहरूलाई तिनीहरूको उत्तर दिन लगाउनुहुन्छ।

४.   मूल्याङ्कन: शिक्षकले विद्यार्थीहरूलाई पहिलो अनुच्छेदका केही पङ्क्तिहरू पढ्न भन्नुहुन्छ। यदि उनीहरूले राम्ररी पढ्छन् भने धन्यवाद दिनुहुन्छ तर राम्ररी पढ्न सक्दैनन् भने सहयोग वा निर्देशन दिनुहुन्छ। शिक्षकले केही छोटा प्रश्नहरू पाटीमा लेख्नुहुन्छ र आफ्ना केही विद्यार्थीहरूलाई अनियमित रूपमा चयन गरेर ती प्रश्नहरूको उत्तर मौखिक रूपमा तथा लिखित रूपमा दिन लगाउनुहुन्छ। शिक्षकले आवश्यक परेमा उनीहरूलाई उत्तर दिनमा मद्दत गर्नुहुन्छ ।

५.  गृहकार्य: 'रामु र उसको परिवार' पाठको अनुच्छेद नम्बर ३ र ४ घरमा पढेर निम्न छोटा प्रश्नहरूको उत्तर दिनुहोस्:

क)      रामुको परिवारमा कति जना सदस्यहरू छन् ?

ख)      रामुको आमा के गर्नुहुन्छ ?

ग)       रामु कुन कक्षामा पढ्छ ?

 

ङ)       दैनिक कक्षा तालिका (Daily Class Routine): दैनिक कक्षा तालिका एक विशिष्ट दिनको लागि कक्षामा गरिने गतिविधिहरूको समयसारिणी हो। यसलाई विद्यालयको प्रधानाध्यापकले तयार गर्छन्। यसमा प्रत्येक कक्षाको समय, विषय, र शिक्षकको नाम समावेश हुन्छ। दैनिक कक्षा तालिकाले कक्षामा हुने गतिविधिहरूको स्पष्टता प्रदान गर्दछ र शिक्षक तथा विद्यार्थीहरूको दैनिक समय व्यवस्थापनलाई सहज बनाउँछ। यो तालिका बनाउदा निम्न कुरामा ध्यान दिनु पर्छ:

 ·              हरेक दिन वा हप्तामा पढाई हुने घण्टा

·              पढाइ हुने कक्षा र विद्यार्थी संख्या

·              विषयगत शिक्षक संख्या तथा पढाइ हुने विषयहरु

·              हरेक घन्टीको समय र विषय अंकभार

·              कक्षाकोठाको आकार

 

***

Click for Next Lesson:  https://limbuchandrabahadur.blogspot.com/2025/07/class-12-instructional-pedaogyg-unit-3.html