Class 12 Instructional Pedagogy Unit 2: Instructional Objective and Its Classification (Cognitive Domain) शैक्षणिक उद्धेश्य र यसको वर्गीकरण

 

एकाइ दुई

शैक्षणिक योजना Instructional Planning

शिक्षण भनेको सिकारु र सिकाइ वातावरण बीच निर्धारित विषयवस्तु मा हुने दोहोरो अन्तरक्रियालाइ जनाउछ । शिक्षण भनेको ज्ञान, सीप, मूल्य, र दृष्टिकोणको हस्तान्तरण प्रक्रिया हो, जसले विद्यार्थीहरूको व्यक्तित्व विकास, बौद्धिक वृद्धि, र सामाजिक अनुकूलनमा योगदान पुर्याउँछ। यो शिक्षालयमा मात्र सीमित नरही विभिन्न माध्यमबाट, जस्तै परिवार, समाज, र व्यक्तिगत अनुभवबाट पनि हुन सक्छ । शैक्षणिक योजना भनेको शिक्षण प्रक्रिया प्रभावकारी बनाउनका लागि पूर्वनिर्धारित लक्ष, उद्देश्य, सामग्री, विधि, र मूल्याङ्कनका उपायहरूको सुसंगत र व्यवस्थित समूह हो। यस एकाइमा शैक्षणिक उद्धेश्यको वर्गीकरण र शैक्षणिक योजनाको प्रकारको बारेमा उल्लेख गरिन्छ /

शैक्षणिक उद्धेश्यको अर्थ Meaning of Instructional Objective 

Click for Video: https://www.youtube.com/watch?v=gRgUCXBdsYE

कुनै पनि पाठको शिक्षण पश्चात विध्यार्थिहरुले प्राप्त गर्ने सिकाइ उपलब्धिलाई उद्धेस्य भनिन्छ/ कक्षा कोठामा शिक्षण गर्न पुर्ब बिध्यार्थी हरुले निश्चित विषयवस्तुको अध्ययन गरेपछि प्राप्त गर्ने ब्यबहार लाइ पनि उद्धेस्य भनिन्छ/ यसरि नै शैक्षणिक उद्देश्यको भनेको शिक्षण-शिक्षण प्रक्रियामा प्राप्त गर्न खोजिएको परिणाम वा लक्ष्य हो। यी उद्देश्यहरूले विद्यार्थीहरूको ज्ञान, सीप, दृष्टिकोण, र मूल्यको विकासमा योगदान पुर्याउँछन्। शैक्षणिक उद्देश्यहरू स्पष्ट, सुस्पष्ट, र मापन योग्य हुनु आवश्यक छ ताकि शिक्षक र विद्यार्थी दुवैले आफ्नो प्रगति र सफलता पत्ता लगाउन सकून्।

शैक्षणिक उद्धेश्यको वर्गीकरण Classification of Instructional Objective

शिक्षण सिकाइ पश्चात बिधार्थीको ब्यबहारमा आउने परिवर्तन लाइ शैक्षणिक उद्धेश्य भनिन्छ / बेन्जामिन ब्लूमले शैक्षणिक उद्धेश्यहरुलाई तिन प्रकारमा वर्गीकरण गरेकाछन जसलाई तल देखाइएको छ :

क)       संज्ञानात्मक क्षेत्र (Cognitive Domain): बेन्जामिन ब्लुमका अनुसार संज्ञानात्मक क्षेत्र भनेको शिक्षा र मनोविज्ञानमा मानसिक प्रक्रिया र सोचाइसम्बन्धी विकासका पक्षहरू समेटिने क्षेत्र हो। यसमा ज्ञान, बोध, प्रयोग, विश्लेषण, सश्लेषण, र मुल्यांकन जस्ता विभिन्न स्तरहरू समावेश छन, जसले विद्यार्थीहरूको सोचाइको गहिराइ र जटिलतालाई समेट्छ। उक्त स्तरहरू तल उल्लेखित छन्:

अ) ज्ञान (Knowledge): यो स्तरले तथ्य, जानकारी, र सिद्धान्तहरूको सम्झना र पुनःस्मरण गर्ने क्षमतालाई समेट्छ। विद्यार्थीहरूले पाठ्यपुस्तकका परिभाषा, मिति, नाम, र प्रमुख घटनाहरू सम्झिन्छन्। यो आधारभूत स्तर हो, जसमा विद्यार्थीहरूले सिकाइको प्रारम्भिक जानकारी प्राप्त गर्छन्।यस स्तरको उद्धेश्य निर्माण गर्दा प्रयोग गरिने क्रियापदहरु निम्न छन : सूचीबद्ध गर्नु, परिभाषित गर्नु, नाम दिनु, चिन्ह लगाउनु, सम्झना गर्नु /

उदाहरण: यस पाठको अन्त्यमा विद्यार्थीले नेपालको प्रमुख नदिहरू सूचीबद्ध गर्न सक्नेछन्।

आ)  बोध (Understanding): यस स्तरमा विद्यार्थीहरूले प्राप्त जानकारीको अर्थ बुझ्छन् र यसको व्याख्या गर्न सक्छन्। उनीहरूले तथ्यहरूलाई आफ्नै शब्दमा वर्णन गर्न सक्छन् र विभिन्न जानकारीबीचको सम्बन्ध स्पष्ट गर्न सक्छन्। बोध स्तरले विद्यार्थीहरूको बुझाइ र व्याख्या गर्ने क्षमताको विकासमा मद्दत पुर्याउँछ। यस स्तरको उद्धेश्य निर्माण गर्दा प्रयोग गरिने क्रियापदहरु निम्न छन: व्याख्या गर्नु, सारांश गर्नु, वर्णन गर्नु, तुलना गर्नु, वर्गीकरण गर्नु

उदाहरण: यस पाठको अन्त्यमा विद्यार्थीले पानी चक्रको प्रक्रियालाई व्याख्या गर्न सक्नेछन्।

इ)   प्रयोग (Application): यो स्तरमा विद्यार्थीहरूले सिकेको जानकारी र सिद्धान्तलाई नयाँ परिस्थिति वा समस्यामा लागू गर्छन्। उनीहरूले सिकेका सीपहरू व्यवहारिक कार्यमा प्रयोग गर्छन्। प्रयोग स्तरले विद्यार्थीहरूको समस्या समाधान क्षमताको विकासमा योगदान पुर्याउँछ। यस स्तरको उद्धेश्य निर्माण गर्दा प्रयोग गरिने क्रियापदहरु निम्न छन: लागू गर्नु, प्रयोग गर्नु, प्रदर्शन गर्नु, समाधान गर्नु, सञ्चालन गर्नु

उदाहरण: यस पाठको अन्त्यमा विद्यार्थीले गणितको सूत्रलाई समस्याको समाधान गर्न लागू गर्न सक्नेछन्।

ई)   विश्लेषण (Analysis): विश्लेषण स्तरमा विद्यार्थीहरूले जानकारीलाई टुक्रा-टुक्रा गरी यसको संरचना र सम्बन्ध बुझ्छन्। उनीहरूले तत्वहरूबीचको सम्बन्धलाई परख गर्छन् र मुख्य विचारहरू अलग गर्छन्। यस स्तरले विद्यार्थीहरूको आलोचनात्मक सोच र तर्क गर्ने क्षमतालाई सुदृढ बनाउँछ। यस स्तरको उद्धेश्य निर्माण गर्दा प्रयोग गरिने क्रियापदहरु निम्न छन: विश्लेषण गर्नु, जाँच गर्नु, तुलना गर्नु, वर्गीकरण गर्नु, भिन्नता देखाउनु

उदाहरण: यस पाठको अन्त्यमा विद्यार्थीले कुनै कविताको प्रतीकात्मक अर्थ विश्लेषण गर्न सक्नेछन्।

उ)   सश्लेषण (Synthesis): सश्लेषण स्तरमा विद्यार्थीहरूले विभिन्न स्रोतबाट प्राप्त जानकारीलाई एकीकृत गरी नयाँ विचार, समाधान, वा संरचना निर्माण गर्छन्। उनीहरूले रचनात्मक समाधानहरू विकास गर्छन् र नवीन विचारहरूको सिर्जना गर्छन्। यो स्तरले विद्यार्थीहरूको रचनात्मकता र नवोन्मेष क्षमताको विकासमा मद्दत पुर्याउँछ। यस स्तरको उद्धेश्य निर्माण गर्दा प्रयोग गरिने क्रियापदहरु निम्न छन:सिर्जना गर्नु, निर्माण गर्नु, एकीकृत गर्नु, डिजाइन गर्नु, आविष्कार गर्नु ।

उदाहरण: यस पाठको अन्त्यमा विद्यार्थीले आफ्नै छोटो कथाहरू सिर्जना गर्न सक्नेछन्।

ऊ)  मूल्यांकन (Evaluation): मूल्यांकन स्तरमा विद्यार्थीहरूले जानकारी वा विचारहरूको उपयुक्तता, मूल्य, र प्रभावकारिता जाँच्छन् र निर्णय गर्छन्। उनीहरूले विचारहरूको गुणस्तर र प्रभावकारिता तुलना गर्छन्। यो स्तरले विद्यार्थीहरूको निर्णय क्षमताको विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यस स्तरको उद्धेश्य निर्माण गर्दा प्रयोग गरिने क्रियापदहरु निम्न छन: मूल्याङ्कन गर्नु, निर्णय गर्नु, आलोचना गर्नु, जाँच गर्नु, तुलना गर्नु ।

उदाहरण: यस पाठको अन्त्यमा विद्यार्थीले विभिन्न ऊर्जा स्रोतहरूको प्रभावकारिता मूल्याङ्कन गर्न सक्नेछन्।

***

Click for Next Lesson: https://limbuchandrabahadur.blogspot.com/2025/07/class-12-instructional-pedagogy-unit-2.html